Iστορία της εργασίας: νέες προσεγγίσεις σε ένα διαρκές ζήτημα

Διαδήλωση υπαλλήλων, Αθήνα 1927 (Αρχείο ΓΣΕΕ)

Συνέντευξη με τη Δήμητρα Λαμπροπούλου,  Αυγή, 15.5.11, ΕΝΘΕΜΑΤΑ  

Το περιοδικό Ιστορείν, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για την έκδοση του δέκατου τεύχους του, οργανώνει την επόμενη εβδομάδα ένα μεγάλο και ενδιαφέρον συνέδριο για την ιστορία της εργασίας. Με την ευκαιρία αυτή, μιλήσαμε με την ιστορικό Δήμητρα Λαμπροπούλου, μέλος της οργανωτικής επιτροπής του Συνεδρίου.

 Την πρώτη μου ερώτηση την αντιγράφω από το πρόγραμμα του συνεδρίου: «Γιατί ένα συνέδριο για την εργασία»; 

* Σε μια εποχή κατά την οποία η εργασία και το μέλλον της τελούν υπό καθεστώς έντονων συζητήσεων και αντιπαραθέσεων, ο καιρός είναι ώριμος για να προβληματιστούμε πάνω στην ιστορία της εργασίας. Αυτή είναι μια πρόταση με την οποία ξεκινούσε ένα σημαντικό βιβλίο με τον τίτλο Τα ιστορικά νοήματα της εργασίας, που εκδόθηκε το 1987 υπό την επιμέλεια του βρετανού ιστορικού Πάτρικ Τζόις. Σχεδόν 25 χρόνια αργότερα, η πρόταση διατηρεί την επικαιρότητά της.

Σκεφτείτε τα χαρακτηριστικά της τρέχουσας συγκυρίας που ξαναφέρνουν την εργασία στο επίκεντρο των δημόσιων παρεμβάσεων: η διεθνής οικονομική κρίση, τα σύγχρονα μεταναστευτικά ρεύματα, οι μετασχηματισμοί του διεθνούς καταμερισμού, η αποδιάρθρωση των κοινωνικών πολιτικών, οι ελαστικές εργασιακές σχέσεις, η δραματική ανάκαμψη των δεικτών ανεργίας, η αγωνία για την επιδείνωση των όρων ένταξης στην εργασιακή διαδικασία, που φαίνεται να αποτελεί συστατικό της κοινωνικοποίησης των νεότερων γενεών. Οι οξυμένες μορφές που αποκτά το πρόβλημα στις συνθήκες της ύφεσης διασταυρώνονται με προγενέστερες έγνοιες, οι οποίες αφορούν το χαρακτήρα της εργασίας σε συνθήκες τριτογενοποίησης της οικονομίας και παγκοσμιοποίησης του παραγωγικού περιβάλλοντος.

Για να εξηγήσουμε πώς φτάσαμε ως εδώ, πρέπει να γυρίσουμε στους τρόπους με τους οποίους οι κοινωνίες δεξιώθηκαν τη μισθωτή εργασία εδώ και δύο περίπου αιώνες. Να συζητήσουμε με ποιες τάσεις στην ιστορική, κοινωνιολογική και νομική μελέτη της εργασίας συνδέονται αυτές οι εξελίξεις. Αν η εργασία αποτελεί ένα «διαρκές» ζήτημα, όπως λέμε στον τίτλο του συνεδρίου, τότε το παρελθόν της δεν μπορεί να μας ενδιαφέρει ανεξάρτητα από το παρόν της ούτε μπορούμε να ερευνήσουμε την ιστορία του ίδιου του φαινομένου χωρίς να αναλύσουμε τα επιστημονικά πρωτοκόλλα μέσα από τα οποία προσεγγίστηκε. Γιατί, λοιπόν, ένα συνέδριο για την εργασία; Γιατί αποτελεί μια ευκαιρία διαλόγου πάνω σε αυτά τα ζητούμενα και γιατί μπορεί να δώσει μια ώθηση στη διερεύνησή τους.

 Ας μιλήσουμε για τον συνδυασμό «νέες προσεγγίσεις» και «ένα διαρκές ζήτημα», που κυριαρχεί στον τίτλο του συνεδρίου.

  Η διάρκεια του ζητήματος φαίνεται καταρχάς από την κεντρική θέση την οποία η εργασία καταλαμβάνει στη σύλληψη του κοινωνικού τουλάχιστον από τον Αριστοτέλη και μετά. Φαίνεται επίσης από τους μετασχηματισμούς που έχει υποστεί το πεδίο της εργασίας ως αντικείμενο μελέτης της ιστοριογραφίας κατά τη διάρκεια τουλάχιστον του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα. Πεδίο προνομιακό για τη μελέτη των τάξεων, των κοινωνικών ιεραρχιών και της εμπρόθετης δράσης των ανθρώπων.

Ούτε όλες οι εποχές ούτε όλες οι κοινωνίες εννοούν τα ίδια πράγματα όταν αναφέρονται στην εργασία ούτε άλλωστε χρησιμοποιούν τις ίδιες λέξεις για να σημάνουν εργασιακές δραστηριότητες. Τα νοήματα της εργασίας παράγονται στο πλαίσιο ιστορικά προσδιορισμένων προτύπων που συντίθενται από συλλογικές πεποιθήσεις και σύμβολα, δηλαδή πολιτισμών που διαβιούν μέσα στην ιστορία. Αυτό σημαίνει ότι οι οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές όψεις της εργασίας αποτελούν ένα αδιάσπαστο συνεχές. Πρόκειται για μια παραδοχή την οποία κόμισε στην έρευνα η νέα κοινωνική και πολιτισμική ιστορία. Διαμέσου αυτής ήταν δυνατό να καταδειχθεί η συνάφεια όλων των μορφών που λάμβανε η εμπειρία της εργατικής τάξης και, επομένως, να ερμηνευτεί τόσο η εμπρόθετη δράση που ήταν προσανατολισμένη στην κοινωνική αλλαγή όσο και οι πολυπληθείς καταναγκασμοί της καπιταλιστικής κουλτούρας που δομούσαν την υποταγή. Οι φεμινιστικές σπουδές, εξάλλου, μας έδειξαν ότι οι συγκρούσεις με επίκεντρο το φύλο έχουν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη μεταβολή των δομών και των νοημάτων της εργασίας. Αποκάλυψαν, ακόμα, τους αποκλεισμούς που είχαν υποστεί ομάδες περιθωριοποιημένες εξαιτίας του φύλου και της ηλικίας, του ύψους του μισθού, του υποτιθέμενου βαθμού ταύτισής τους με την εργασία, της διασποράς τους στο χώρο. Έτσι το ενδιαφέρον εστιάστηκε όχι μόνο στη θεσμικά αναγνωρισμένη εργασία αλλά και σε άτυπες μορφές της που υπερβαίνουν ή τροποποιούν τη μισθωτή σχέση. Συνεπώς, η πολυμορφία των προσεγγίσεων και το αίτημα της διεπιστημονικής ανταλλαγής μπορούν να οδηγήσουν στη διατύπωση αιχμηρών ερωτημάτων και τολμηρών υποθέσεων. Αυτή είναι μία βασική επιδίωξη του συνεδρίου.

Ποια είναι η σημασία του συνεδρίου στην Ελλάδα του Μνημονίου, σε μια εποχή δηλαδή που, στη χώρα μας αλλά και διεθνώς, το ζήτημα «εργασία» και «εργασιακές σχέσεις» έχει βρεθεί στο επίκεντρο;

 Θα θέλαμε στο συνέδριο να συναντηθούν επιστήμονες αλλά και άνθρωποι που μοιράζονται παρόμοιους προβληματισμούς σε εξωακαδημαϊκά περιβάλλοντα, που αγωνιούν όπως όλοι μας για την τροπή που έχουν πάρει τα πράγματα, που διεκδικούν στους χώρους εργασίας και έξω από αυτούς σε θεσμοθετημένες ή άτυπες μορφές συνδικαλιστικής δράσης. Φιλοδοξούμε στη συζήτηση που θα γίνει να αναδειχθεί η ιστορικότητα των φαινομένων και των όρων με τους οποίους αυτά νοηματοδοτούνται. Έννοιες όπως «εργασία», «ανεργία», «ευελιξία», «αγορά», «επιχείρηση», δεν έχουν τίποτα το φυσικό, παράγονται και μεταβάλλονται μέσα από πολιτικές και πρακτικές –σύγκρουσης ή συναίνεσης– εξίσου ιστορικά τοποθετημένες. Στην ιστορική της εξέλιξη, η εργασία, εκτός από εμπειρία, δομή ή οργάνωση, έχει υπάρξει ως στοιχείο ατομικής και συλλογικής ταυτότητας και πεδίο άσκησης πολιτικής. Η πολιτική επένδυση της εργασίας με την έννοια του κοινωνικού δικαιώματος συνδέθηκε με τον εμπλουτισμό και την επέκταση της ιδιότητας του πολίτη και, επομένως, με τον εκδημοκρατισμό των κοινωνιών. Σήμερα η εργασία και οι εργασιακές σχέσεις βρίσκονται στο επίκεντρο μιας βίαιης αλλαγής. Οι συντηρητικές πολιτικές αποδυνάμωσης του κοινωνικού κράτους, που εμφανίστηκαν με διαφορετικές ταχύτητες και τομές στις χώρες της Δύσης από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, καθώς και η πολιτική και ηθική φιλοσοφία της αγοράς ως αποκλειστικής ρυθμιστικής αρχής των κοινωνικών σχέσεων απογυμνώνουν την εργασία από την έννοια του δικαιώματος, που συνδέει τον πολίτη με την κοινωνία και τους θεσμούς. Οι δεσμοί και οι προϋποθέσεις αλληλεγγύης καταστρέφονται ακριβώς τη στιγμή που τους χρειαζόμαστε περισσότερο. Η ιστορία μας οδηγεί να αναρωτηθούμε όχι μόνο τι έγινε αλλά και γιατί δεν έγινε αλλιώς.

Η ιστορία της εργασίας: Νέες προσεγγίσεις σε ένα διαρκές ζήτημα

Κεντρικό Κτίριο Πανεπιστημίου Αθηνών (Προπύλαια)

 Παρασκευή 20 Μαΐου

9.00 π.μ.-12.00 μ.: Αλλαγές εργασιακών προτύπων στον μακρό χρόνο. Έναρξη: Γιατί ένα συνέδριο για την εργασία; Μ. Παπαθανασίου, Περιπλανώμενοι μισθωτοί τεχνίτες στην Ευρώπη του 19ου αι. Λ. Παπαστεφανάκη, Συστήματα αμοιβών και οργάνωση της εργασίας: από την οικογενειακή εργασία στις εργολαβίες. Δ. Κόφτη, Επαναδιαπραγματεύσεις μεταφορντικών πρακτικών εργασίας και μετασοσιαλιστικών σχέσεων. D. Lazarescu, Η έννοια της σταδιοδρομίας και η κοινωνική προστασία των μεταναστριών οικιακών εργατριών στην Ελλάδα. Σχολιαστής: Χ. Εξερτζόγλου.

12.15 μ.μ.- 14.45 μ.μ.: Στρατηγικές ελέγχου της εργασίας. Β. Λέκκα, Εργασία και σώμα στην Αγγλία του β΄ μισού του 19ου αι. Α. Λυμπεράτος, Ο αποδιοπομπαίος Βαλκάνιος δημόσιος υπάλληλος: η εργασία στο δημόσιο στη Ν.Α. Ευρώπη (19ος αι.-α΄μισό 20ού αι.). Ν. Ποταμιάνος, «Ντόπιο πράμα!». Το αίτημα «εθνικής/εθνοτικής προτίμησης» και οι στρατηγικές ελέγχου της αγοράς εργασίας από τα εργατικά σωματεία της Αθήνας (αρχές 20ού αι.) Φ. Φραγκισκάτου, Η Ελλάδα χώρα υποδοχής αλλά και χώρα προέλευσης μεταναστών στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αι.; Σχολιαστής: Κ. Ράπτης.

16.00 μ.μ.-18.30 μ.μ.: Θεωρητικοί λόγοι για την εργασία. Τ. Τύμπας. Η αθέατη εργασία ως σύμπτωμα του λόγου περί έξυπνης τεχνολογίας: το ιστοριογραφικό πέρασμα από το ψηφιακό υλισμικό στο αναλογικό λογισμικό. Ν. Θεοχαράκης, Η άνοδος και πτώση της εργασίας στην πολιτική οικονομία. Θ. Καράβατος, Ψυχοπαθολογία και ψυχοδυναμική της εργασίας. Ι. Ληξουριώτης. Μεταμορφώσεις της εργασίας και η πορεία προς ένα «μεταπροστατευτικό» εργατικό δίκαιο. Σχολιάστρια: Α. Αθανασίου.

18.15 μ.μ.-21.00 μ.μ.: Οικονομική κρίση και αλλαγές στην εργασία. Συζητούν: Α. Λιάκος, Χ. Αγριαντώνη, Γ. Βαρουφάκης, Π. Κοντογεωργοπούλου, Γ. Κουζής, Φ. Κουτεντάκης, Ι. Ψημμένος.

Σάββατο 21 Μαΐου

9.00 π.μ.-11.30 π.μ.: Γυναικεία εργασία: υποκειμενικότητες και αναπαραστάσεις. Ομιλητές: Ν. Ξυπολυτάς, Ουκρανές οικιακές εργάτριες στην Αθήνα. Κ. Μπάδα, Μοδίστρες: πραγματικότητες, κοινωνικές αξιολογήσεις, πολιτισμικές αναπαραστάσεις. Μ. Δαμηλάκου, Από φτωχά εργατοκόριτσα, «βασίλισσες της εργασίας»: αναπαραστάσεις της γυναικείας εργασίας στην Αργεντινή του Περόν. Σχολιάστρια: Ι. Λαλιώτου.

11.45 μ.μ.-14.15 μ.μ.: Συλλογικές υποκειμενικότητες και εργασία. Ομιλητές: Α. Σταϊνχάουερ, Το εργατικό κίνημα ως άρθρωση της πληβειακής δημοσιότητας. Α. Κασάπη, Το εργοστάσιο ως χώρος ανάδυσης της εργατικής υποκειμενικότητας. Εργατικοί αγώνες, 1974-1977. Χ. Καρακιουλάφη, Οι αυτοκτονίες στην France Telecom. Αιμ. Σαλβάνου, Οι εναλλακτικοί λόγοι μιας μεταναστευτικής κοινότητας στη σύγχρονη Αθήνα. Σχολιαστής: Β. Καραμανωλάκης.

15.30 μ.μ.-18.00 μ.μ.: Η ευελιξία στην αγορά εργασίας. Ομιλητές: Γ. Ιωαννίδης, Ρυθμίζοντας την απορρύθμιση: ευρωπαϊκή ενοποίηση και πολιτική απασχόλησης. Γ. Ιωάννου, Η ευέλικτη απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων στην Κύπρο. Α. Δακοπούλου, Μετασχηματισμοί στην εργασία και ανασυγκρότηση του κράτους πρόνοιας. Η εργασία των εκπαιδευτικών. Ζ. Σαλίμπα, Η επίδραση των οικονομικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών της απασχόλησης στις συλλογικές διαπραγματεύσεις. Σχολιαστής: Γ. Κουκουλές

18.45 μ.μ.-20.15 μ.μ.: Η ιστοριογραφία της εργασίας. Συζητούν: Γ. Γιαννιτσιώτης, Έ. Αβδελά, Δ. Λαμπροπούλου, Π. Χαντζαρούλα.

20-15μ.μ.-20.45 μ.μ.: Απολογισμός. Δ. Λαμπροπούλου.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ: ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΙΣΤΟΡΕΙΝ/HISTOREIN