In memoriam

Με τη συμπλήρωση δύο χρόνων από τον θάνατο του Μιχάλη Παπαγιαννάκη, σας καλούμε τη Δευτέρα 30 Μαΐου, στις 9.00 το βράδυ, για  Ένα ποτό στη μνήμη του Μιχάλη.

Η εκδήλωση θα γίνει στο Αθήρι (Πλαταιών 15, Κεραμεικός).

Η Επιστημονική Επιτροπή του Κέντρου Πολιτικού Προβληματισμού «Μιχάλης Παπαγιαννάκης».

Μιχάλης Παπαγιαννάκης, Συνέντευξη στον Αντώνη Ανηψητάκη, 1994

1. Ευρωεκλογές

Α.Α. Τούτες οι Ευρωεκλογές είναι κατά την γενική διαπίστωση οι πιο αδιάφορες / ήσυχες εκλογές. Μήπως αυτό οφείλεται στην βαθύτερη αίσθηση πως η πορεία της Ε.Ε είναι ανεξάρτητη απ’ την ψήφο των Ελλήνων; Δείχνει άραγε αυτό ότι συνειδητοποιούμε την περιθωριοποίηση της Ελλάδας μέσα στην Ευρώπη;

Μ.Π. Ίσως είναι λίγο υπερβολικό να το πούμε έτσι. Πράγματι πολλοί Έλληνες πιστεύουν ότι δεν επηρεάζει η δικιά μας άποψη την πορεία της Ευρωπαϊκής ενοποίησης. Νομίζω ότι κάνουν λάθος.

Την επηρεάζει διότι η Ευρωπαϊκή ενοποίηση και στα δύο επίπεδα στα οποία φτιάχνεται, δηλαδή στη συμφωνία των κυβερνήσεων από την μια μεριά και στη συμφωνία των βουλευτών που εκλέγονται από τους λαούς στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, και στις δύο λοιπόν αυτές περιπτώσεις, η γνώμη της Ελλάδας ή των Ελλήνων βουλευτών παίζει ένα ρόλο σημαντικό.

Α.Α. Γιατί δεν ευοδώθηκε η συνεργασία με τους οικολόγους; Γιατί να μην είναι στο ψηφοδέλτιο του Συνασπισμού ο Μιχάλης Μοδινός; Δε νομίζετε ότι αυτό απογοήτευσε όσους θέλουν την σύγκλιση της Οικολογίας με την Αριστερά;

Μ.Π. Εμένα με απογοήτευσε προσωπικά γιατί είχα διαπραγματευτεί αυτή την σύγκλιση. Όπως είχαμε πει και στο παρελθόν θεωρώ κι εγώ, όπως θεωρούσε στα λόγια τουλάχιστον τα γραπτά και ο Συνασπισμός και η Νέα Οικολογική Πρωτοβουλία, τη συνεργασία αυτή ως στρατηγική, ότι πήγαινε δηλαδή πέρα από τα εκλογικά, πέρα από τη συνεργασία σε συγκεκριμένα ζητήματα για να κατέληγε σε μία σύγκλιση Αριστεράς και Οικολογίας που πραγματικά θα ήταν και αρκετά πρωτότυπη. Δεν είναι τόσο απλό πράγμα. Στην συγκεκριμένη περίπτωση του ψηφοδελτίου θα ήθελα να πω εξαιρετικά συνοπτικά ότι την ευθύνη κατά τα δύο τρίτα την έχουμε εμείς, ο Συνασπισμός δηλαδή και κατά το ένα τρίτο την έχει η Νέα Οικολογική Πρωτοβουλία. Δείξαμε ανελαστικότητα και από τις δύο μεριές, μεγαλύτερο όμως νομίζω είναι το βάρος που πέφτει στο Συνασπισμό. Λυπάμαι πάρα πολύ για την εξέλιξη. Ελπίζω, και τα δείγματα είναι κάπως ενθαρρυντικά για την ώρα, ότι θα το ξεπεράσουμε και θα ξαναβρούμε το δρόμο της σύγκλισης, που ξέραμε ότι θα είναι δύσκολος. Δε φανταζόμασταν ότι θα καταλήξει και σε τέτοια αποτυχία, γιατί πρόκειται για μια αποτυχία.

2. Γενικά Ευρωπαϊκά θέματα

Α.Α. Στην Ευρώπη παρατηρούμε τάσεις ολοκλήρωσης, π.χ. η Ε.Ε, αλλά και τάσεις απόσχισης, π.χ. η πρώην Γιουγκοσλαβία, τάσεις για συνύπαρξη πολυπολιτισμικών κοινωνιών και τάσεις για εθνικό ξεκαθάρισμα. Θα θέλαμε να αξιολογήσετε αυτές τις τάσεις που εμφανίζονται και μέσα στην Ε.Ε. και μέσα στην Ελλάδα γύρω από θέματα ασφάλειας, μειονοτήτων κλπ.

Μ.Π. Είναι πολύπλοκο έτσι που το θέτετε. Θα 'θελα να πω μόνο ότι οι πρώτες τάσεις, της ένωσης μέσα στην πολυπλοκότητα και στην διαφορετικότητα, είναι τάσεις σύγχρονες, μοντέρνες, τάσεις των ώριμων κοινωνιών. Οι άλλες είναι τάσεις αναχρονιστικές, τάσεις κοινωνιών που ζήσανε υπό φοβερή καταπίεση πάσης φύσεως και όχι μόνο πολιτική και τώρα που βγήκε το καπάκι της καταπίεσης από πάνω αναδεικνύουν από μέσα τους πρωτόγονες, κατά την γνώμη μου, αποσχιστικές τάσεις. Θα ανακαλύψουν την ανάγκη της ενοποίησης αργότερα, ελπίζω να μην είναι πολύ αργά.
Από κει και πέρα τα υπόλοιπα, έτσι όπως τα βάζετε, θα έλεγα ότι και στην Ελλάδα, έχουμε μία μάχη ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο τάσεις, σε εκείνους που αναγνωρίζουν την ανάγκη και την ιστορικότητα και την προοδευτικότητα της Ε.Ε. και στους άλλους οι οποίοι δεν την αναγνωρίζουν, την φοβούνται. Η αντίδρασή τους είναι αντίδραση ριγηλής αμυντικότητας, κρυουλιάρικου απομονωτισμού, πλήρους αδιέξοδου εξαιρετικά επικίνδυνου για την ίδια την κοινωνία μας.

Α.Α. Είδαμε ότι ο καταναλωτισμός δεν οδήγησε στην ευτυχία, η ποιότητα της ζωής μας άλλαξε, αν και είναι αμφίβολο αν βελτιώθηκε, αν λάβουμε υπόψη μας τα σύγχρονα περιβαλλοντικά προβλήματα αλλά και τις σύγχρονες ασθένειες. Σε ποιο βαθμό οι πολιτικές της Ε.Ε. έχουν επηρεαστεί από αυτήν την προβληματική;

Μ.Π. Της Ε.Ε. δεν θα έλεγα ότι τις έχει επηρεάσει. Υπάρχει ωστόσο μια έντονη ανησυχία ή και αγωνία για το τι σημαίνει πια αυτός ο καταναλωτισμός. Δεν μπορούμε παρά να φανταστούμε τον κάθε ένα μας να 'χει δύο αυτοκίνητα, έχει αρχίσει να γίνεται εμπόδιο και στην παραπέρα κοινωνική συμβίωση. Πάντως δεν νομίζω ότι απασχολεί την επίσημη πολιτική της Ε.Ε. Απασχολεί όμως πολύ εκείνους που θέλουν να βάλουν άλλο νόημα στην ίδια την Ε.Ε. και στην ζωή μας την ίδια. Απασχολεί την Ευρωπαϊκή Αριστερά, ένα μεγάλο μέρος της, τα οικολογικά κινήματα, τους πράσινους, όλα τα εναλλακτικά κινήματα, των νέων, των γυναικών κλπ. Είναι όμως ένα δύσκολο και μεγάλο ζήτημα το πως μπορείς να επιβάλεις κάτι αντίθετο με τον καταναλωτισμό σ’ όλους αυτούς που έχουν ως ιδανικό τους τον καταναλωτισμό. Δηλαδή μιλάμε για κάτι για το οποίο η προσωπική σου άσκηση έχει την μεγαλύτερή της σημασία, δηλαδή να είσαι εσύ αντίθετος στον καταναλωτισμό, να μην υποκύπτεις στους πειρασμούς του. Αυτή την στάση δε γίνεται να την επιβάλεις στον άλλο δια του νόμου. Έτσι πρέπει να βρεις τρόπους νέου τύπου ευαισθητοποίησης, κινητοποίησης, εγώ θα έλεγα τελικά νέους τρόπους κοινωνικοποίησης και πολιτικοποίησης των ανθρώπων με άλλο περιεχόμενο. Και θα έλεγα ότι αυτό θα ήταν το περιεχόμενο μιας άλλης, αριστερής, προοδευτικής, πέστε την όπως θέλετε, πολιτικής.

Α.Α. Γίνεται πολλή συζήτηση για την διατήρηση των ισότιμων γλωσσών στα πλαίσια της Ε.Ε. των γλωσσών των μικρών σε πληθυσμό χωρών. Πώς έχει το θέμα;

Μ.Π. Η ελληνική γλώσσα είναι η επίσημη γλώσσα της κοινότητας. Και με ρωτάνε πολλές φορές τι γλώσσες μιλάω στην Κοινότητα. Πάντοτε Ελληνικά και όλα τα κείμενα της Κοινότητας είναι όλα στα Ελληνικά, είτε έχουν εισαχθεί στο ελληνικό δίκαιο είτε δεν έχουν εισαχθεί. Ο κίνδυνος να μειωθεί ο αριθμός των επισήμων γλωσσών υπάρχει. Όσο μπαίνουν περισσότερες χώρες στην Κοινότητα και αυξάνεται ο αριθμός των επισήμων γλωσσών κάπου γίνεται αδιέξοδο και δεν μπορούμε πια να μιλήσουμε μεταξύ μας. Γιατί για να συζητήσουμε 500 βουλευτές, θα χρειάζονται, υπερβάλλω ίσως, 2000 διερμηνείς και, όπως καταλαβαίνετε μπλοκάρεται το όλο σύστημα. Υπάρχει ο κίνδυνος και υπάρχει και μεγάλη μάχη απ’ όλες τις μικρές γλώσσες και όχι μόνο από την Ελληνική, κι από την Πορτογαλική κι απ’ τη Δανική κι απ’ την Ολλανδική, να βρούμε τρόπους να κρατήσουμε το καθεστώς τους στην Ε.Ε.
Θα έλεγα όμως ότι η Ελληνική γλώσσα κινδυνεύει κυρίως από τους σύγχρονους Έλληνες. Και κινδυνεύει από τους σύγχρονους Έλληνες και γιατί την μαθαίνουμε άσχημα και γιατί ένα πολύ μεγάλο μέρος της κοινωνίας μας και αυτών που φτιάχνουν την κοινή γνώμη αρνείται να την χρησιμοποιήσει και ομιλώ και για τα μαγαζιά και για τους τίτλους τους και για τις διαφημίσεις και για τη γλώσσα που χρησιμοποιούν στην πληροφορική και για την γλώσσα που χρησιμοποιεί η Ολυμπιακή στα αεροδρόμια. Λοιπόν, εκεί χρειάζεται μια μεγάλη προσπάθεια και αφορά μόνο εμάς και αναρωτιέμαι, αν θέλουμε να κρατήσουμε την γλώσσα μας. Εγώ προσωπικά θέλω όχι μόνο την γλώσσα μας αλλά και το αλφάβητο μας και νομίζω πως υπάρχει χώρος και για μια νομοθετική υποχρεωτική ρύθμιση.

Α.Α. Όλος αυτός ο θόρυβος για την ελληνικότητα της Μακεδονίας ενώ όλες οι πινακίδες μας είναι στα Αγγλικά δεν είναι μια αντίφαση;

Μ.Π. Εμένα δεν θα με πείσει κανείς ότι είναι πραγματικά γνήσιος πατριώτης και με πολύ ευγενή αισθήματα, όπως παρουσιάζονται σήμερα εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες, εάν προηγουμένως δε λύσει αυτό το πρόβλημα. Να το πω έτσι χύμα.

Α.Α. Σαν Ευρωπαίος τι πιστεύεται ότι έχει να δώσει η σύγχρονη Ελλάδα στην Ευρώπη; Σαν Έλληνας τι θα θέλατε να πάρουμε από την Ευρώπη και ποια ιδιαιτερότητά μας θα θέλατε να κρατήσουμε;

Μ.Π. Να αρχίσω από το τελευταίο γιατί την ιδιαιτερότητα που θα ήθελα να διατηρήσουμε είναι η ιδιαιτερότητα του εαυτού μας, δηλαδή η πολιτιστική ιδιαιτερότητα, όσο είναι ιδιαιτερότητα, ο τρόπος της ζωής μας, αυτός βεβαίως που διαλέγουμε και όχι αυτός που μας επιβάλλεται, ο τρόπος που οργανώνουμε την διασκέδασή μας π.χ. Αυτά θα πρέπει να μείνουν νομίζω εκτός οποιασδήποτε
κοινής ρύθμισης. Απ’ την άλλη μεριά θέλω να πάρουμε ότι είναι εκείνο που συμβάλλει στον εκσυγχρονισμό και της παραγωγικής μηχανής και της διοικητικής μηχανής και των πραγμάτων δηλαδή εκείνων που φτιάχνουν τις προϋποθέσεις για να έχουμε τη ζωή που διαλέγουμε, στο βαθμό που μπορούμε να τη διαλέγουμε βεβαίως. Εμείς δίνουμε νομίζω καταρχήν μια διάσταση μικρής χώρας του Νότου που προσφέρει ένα είδος συνδέσμου και με άλλες χώρες, όπως είναι τα Βαλκάνια στην περιοχή μας ή και γενικότερα τη Μεσόγειο, προσφέρουμε πολλές εμπειρίες που έχουμε ως ένας παλιός ιστορικός λαός με πολλές περιπέτειες, με πολύ δυσάρεστες, αλλά και με πολύ ευχάριστες εμπειρίες. Προσφέρουμε στο κάτω κάτω στο θεσμικό επίπεδο και τη δική μας ψήφο, και την δικιά μας αντίληψη για το πώς πρέπει να πάει η Ευρώπη. Φέρνουμε μαζί μας πολλά μπαγκάζια, φέρνουμε πράγματα που μπορεί να μην αρέσουν ή να είναι ξένα αλλά τα οποία αποτελούν κομμάτι της Ευρώπης θα έλεγα η Ορθοδοξία, θα έλεγα οι ειδικές περιπτώσεις της Ελληνικής μουσικής, ο Ελληνικός χορός, οι τέχνες, πολλά πράγματα ενδιαφέροντα. Επομένως δεν έχουμε κανένα λόγο να είμαστε ιδιαίτερα συμπλεγματικοί, ούτε σύμπλεγμα ανωτερότητας να έχουμε, ούτε σύμπλεγμα κατωτερότητας .

Α.Α. Ο Αιγύπτιος και ο Βαλκάνιος μας καταλαβαίνουν νομίζω πολύ περισσότερο από τον Γερμανό ας πούμε και μια πολιτική με την οποία θα αξιοποιούσαμε αυτή την ικανότητά μας να επικοινωνήσουμε μαζί τους θα ήταν ενδιαφέρουσα για όλη την Ευρώπη και όχι μόνο για την Ελλάδα. Έτσι δεν είναι;

Μ.Π. Σίγουρα, αλλά θα έλεγα να μην το υπερβάλλουμε πολύ αυτό, γιατί ο Αιγύπτιος πολλά δεν καταλαβαίνει από την καθημερινή μας ζωή, η οποία είναι εξαιρετικά διαφορετική από την δικιά του, που προσδιορίζεται και από το Ισλάμ, σε ένα μεγάλο βαθμό, και από την υπανάπτυξη της χώρας. Ακόμα και με το Βαλκάνιο που είμαστε πολύ πιο κοντά βεβαίως, και ιστορικά, πολλά πράγματα δεν είναι τόσο εύκολα για να καταλάβουμε ο ένας τον άλλο. Και για λόγους ακόμα ακόμα γλώσσας και διαφορετικής ιστορικής πορείας και επειδή για πάρα πολύ καιρό ήμαστε χωρισμένοι, δεν επικοινωνούσαμε. Ελπίζω να διορθωθούν τα πράγματα στο μέλλον.

3. Προβλήματα της Οικονομίας σε Ευρώπη και Ελλάδα

Α.Α. Οι στόχοι του Μάαστριχτ καλοί ή κακοί; Ρωτάω γιατί υπάρχει σχετικά μια μυθοποίηση και μια δαιμονολογία αντίστοιχα για την συνθήκη του Μάαστριχτ; Μήπως το πρόβλημα βρίσκεται στα μέσα και στους ρυθμούς που θα τους προσεγγίσουμε;

Μ.Π. Υπάρχουν και τα δύο. Οι στόχοι που γράφονται στην αρχή της συνθήκης είναι καλοί, γιατί μιλάει για μια διαρκώς στενότερη ένωση της Ευρώπης, που νομίζω πως σ’ αυτό εμείς τουλάχιστον συμφωνούμε, κι εγώ συμφωνώ προσωπικά απολύτως. Υπάρχει ένα πρόβλημα μέσων διότι η ενοποίηση όπως ξέρουμε σημαίνει πολλά πράγματα. Υπάρχει η ενοποίηση στο οικονομικό επίπεδο, υπάρχει η ενοποίηση στο νομισματικό-δεν γίνεται ενοποίηση χωρίς κοινό νόμισμα τελικά, αλλά εμείς λέμε και λέω και προσωπικά και αγωνίζομαι και γι’ αυτό, ότι πρέπει να υπάρξει ενοποίηση στο πολιτικό επίπεδο, στο επίπεδο των θεσμών, ώστε να υπάρχει δημοκρατικός έλεγχος της λειτουργίας αυτής της ενοποίησης, ενοποίηση στην κοινωνική πολιτική, να έχουμε κοινή κοινωνική πολιτική, ενοποίηση στο επίπεδο της οικολογικής πολιτικής. Δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τις μεγάλες απειλές κατά του περιβάλλοντος και του κόσμου ο κάθε ένας μόνος του. Ως εκ τούτου υπάρχει ένα πρόβλημα μέσων και υπάρχει και ένα πρόβλημα ρυθμών. Π.χ. η νομισματική ενοποίηση να γίνει γρήγορα ή αργά; Ομολογώ ότι δεν είναι και τόσο εύκολο γιατί δεν το αποφασίζουμε εμείς, το αποφασίζει και η παγκόσμια συγκυρία. Γιατί όταν παντού γίνεται χαμός με τις κερδοσκοπίες, με τις νομισματικές διαταραχές πρέπει να βιαστούμε να ενοποιήσουμε το νόμισμα. Απ’ την άλλη μεριά και για να το κάνουμε αυτό επιβάλλεται να εφαρμόσουμε σκληρές πολιτικές στο επίπεδο της οικονομίας, τις οποίες άλλες χώρες μπορεί να τις αντέχουν και άλλες όχι, και δεν εννοώ μόνο τις φτωχότερες. Βλέπουμε να διστάζουνε μπροστά στους ρυθμούς της νομισματικής ενοποίησης οι ίδιοι οι Γερμανοί, οι Γάλλοι, οι Άγγλοι, δεν είναι μόνο το πρόβλημα των μικρών. Επομένως ως προς την ενοποίηση σε όλα τα επίπεδα πλην του οικονομικονομισματικού εμείς θέλουμε να την πετύχουμε με την αναθεώρηση της συνθήκης, ώστε να βάλουμε τα στοιχεία που είπαμε μέσα, πιο δημοκρατική, πιο κοινωνική, πιο οικολογική. Αντίθετα το θέμα των ρυθμών της οικονομικής και νομισματικής ενοποίησης θα είναι πολύ πιο δύσκολο, πρέπει να το αποφασίσουνε όλοι ανάλογα με την συγκυρία του καθενός. Ελπίζω ότι θα μείνουμε στον στόχο και απλώς θα δώσουμε κάποιο χρόνο παραπάνω ώστε να προσαρμοστούμε καλύτερα. Όμως ο χρόνος δεν φτάνει, πρέπει να πάρουμε και πιο σκληρές αποφάσεις οικονομικής αλληλεγγύης ανάμεσα στους αδυνατότερους και στους ισχυρότερους.

Α.Α. Η ανεργία είναι βασικό πρόβλημα της Ευρώπης. Το πρόβλημα αυτό αντιμετωπίζεται και με καινοτόμες θεωρήσεις στην ΕΕ. Στην Ελλάδα όμως αυτές οι συζητήσεις έχουν μείνει πολύ πίσω θα έλεγα. Συμφωνείτε σ’ αυτό;

Μ.Π. Συμφωνώ και μάλιστα θέλω να πω ότι αυτές οι καινοτόμες αναζητήσεις στην Ελλάδα απαγορεύτηκαν από μια ιδιότυπη λογοκρισία που επιβλήθηκε. Μόλις άρχιζε η συζήτηση η Λευκή Βίβλος αναγορεύτηκε σε Μαύρη Βίβλο από κάποιο κόμμα και όλοι έντρομοι σταμάτησαν την κουβέντα. Στην πραγματικότητα πρέπει να αναζητήσουμε πολλούς τρόπους για να αντιμετωπίσουμε την ανεργία, όχι μόνο καινοτόμους, αλλά ρηξικέλευθους και ριζοσπαστικούς. Διότι έχουν αποδειχθεί κάποια πράγματα: η οικονομική ανάπτυξη δεν φέρνει πλήρη απασχόληση, η οικονομικά ανάπτυξη, όπως γίνεται στις μέρες μας με την ραγδαία είσοδο της τεχνολογίας, ιδίως της πληροφορικής, κόβει θέσεις εργασίας, ενώ αυξάνει την παραγωγή και τον πλούτο. Από την άλλη μεριά μειώνει την απασχόληση. Έτσι ή θα ελέγξουμε, στο βαθμό που είναι δυνατόν, τους ρυθμούς της τεχνολογικής προόδου ή θα κοιτάξουμε να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο εργαζόμαστε. Τι σημαίνει πλήρης απασχόληση; Το ιδανικό της πλήρους απασχόλησης υπάρχει αλλά σημαίνει πλήρης απασχόληση π.χ. ότι ο κάθε άνθρωπος από την ηλικία των 18 μέχρι την ηλικία των 65 δουλεύει 40 ώρες την εβδομάδα με 5 εβδομάδες διακοπές τον χρόνο στην καλύτερη περίπτωση; Ή μήπως πλήρης απασχόληση μπορεί να σημαίνει κάτι άλλο, αυτό δε να είναι άσχετο με την συμμετοχή στον κοινωνικό πλούτο; Πρόκειται για μια επαναστατική πρόταση, αν μπορούμε δηλαδή να φανταστούμε τρόπους που από την μία μεριά όλοι να απασχολούνται λιγότερο ενώ από την άλλη μεριά όλοι θα συμμετέχουν με τρόπο δίκαιο και ισότιμο στην κατανομή του πλούτου. Και αυτό δεν ξέρω πως το βλέπει ο κάθε ένας από την μεριά του, φαντάζομαι αλλιώς το βλέπουν κάποιοι εργοδότες, αλλιώς το βλέπουν κάποια συνδικάτα, ανήκει όμως στην επιστημονική και στην πολιτική καινοτόμα σκέψη να βρει τρόπους να τα παντρέψει αυτά τα δύο και δεν είναι αυτονόητο το αποτέλεσμα.

Α.Α. Πέρα από την βδομάδα των 35 ωρών υπάρχει κάτι άλλο που συζητείται ευρύτερα στην ΕΕ;

Μ.Π. Η εβδομάδα των 35 ωρών ο στόχος πάγιος όλης την Αριστεράς και των συνδικάτων, έχει ήδη περάσει εξάλλου σε ορισμένους κλάδους όπως στα μεταλλουργία στη Γερμανία. Συζητιώνται όμως κι άλλες προτάσεις, όπως η ρύθμιση της απασχόλησης του καθένας στο σύνολο της ζωής του. Το περίφημο βιβλίο που είχε γράψει πριν 25-30 χρόνια ένας οραματιστής, ο Γάλλος Ζαν Φρουατιέ , που έλεγε ότι θα δουλεύουμε στο σύνολο της ζωής μας 40000 ώρες όλες κι όλες. Τώρα γίνεται μια συζήτηση να δούμε μήπως μπορούμε να βρούμε τρόπους όλοι να μετέχουμε στην παραγωγή με ένα μεγάλο αριθμό ωρών στην ζωή μας, αλλά τον υπόλοιπο που μένει ελεύθερος, πρώτον να την απασχολούμε με την δια βίου εκπαίδευση, δηλαδή με την συνεχή επανακατάρτιση, επειδή αλλάζουν ταχύτατα οι γνώσεις και τα επαγγέλματα και δεύτερον με άλλου τύπου χρήση του ελεύθερου χρόνου που είναι και η πολύ μεγάλη πρόκληση για τις σύγχρονες ώριμες κοινωνίες.

Α.Α. Στη χώρα μας βρίθουν οι πολιτικές με την έννοια των λόγων, των εξαγγελιών αλλά απουσιάζει ο προγραμματισμός, η οργάνωση. Δεν ακούγονται ολοκληρωμένες επεξεργασμένες αξιόπιστες πολιτικές. Μήπως αυτός είναι ο λόγος που πολλές φορές απλοποιούμε μέχρι συνθηματοποιήσεως τα προβλήματα; Γίνεται πολύς θόρυβος για ¨ ΝΑΙ ¨και ¨ΟΧΙ ¨. Και παρ΄όλη την συνθηματοποίηση ο λαός όπως δείχνουν πρόσφατες δημοσκοπήσεις ψηφίζει κόμμα και όχι πρόγραμμα. Αλλά είναι αυτό πολιτική;

Μ.Π. Είναι αλήθεια πως το πολιτικό μας σύστημα έχει εξαντλήσει τις δυνατότητες που ενδεχομένως είχε κάποτε, με την έννοια ότι κάποτε ενδεχομένως κάποια κόμματα ταυτιζότανε μ΄ένα πρόγραμμα στις πολύ γενικές του γραμμές, είτε ένα πρόγραμμα πολιτειακό, υπήρχαν οι βασιλόφρονες και οι μη, είτε ένα πρόγραμμα διεθνές, υπήρχαν οι οπαδοί της Μεγάλης Ελλάδας και οι οπαδοί της μικράς και εντίμου Ελλάδος, είτε και ένα πρόγραμμα κοινωνικό, υπήρχαν οι οπαδοί π.χ. της αγροτική μεταρρύθμισης και υπήρχαν οι οπαδοί της συντήρησης. Θυμίζω τις μεγάλες διακρίσεις ανάμεσα σε Βενιζελικούς και Λαϊκούς. Αργότερα με την εισβολή της Αριστεράς μέσα στο πολιτικό πεδίο υπήρχε το πρόγραμμα της Αριστεράς που ταυτιζόταν με κάποια πράγματα, όπως εθνικοποιήσεις, ενίσχυση του εργατικού κινήματος, φιλοσοβιετισμός στην εξωτερική πολιτική. Αυτά όμως όλα τώρα έχουν γίνει πολύ συγκεχυμένα. Σε πολλά κόμματα πλέον και όχι μόνο σε ένα βρίσκει κανείς πολλά από αυτά τα χαρακτηριστικά και επομένως δεν αρκεί να πεις ότι το τάδε κόμμα το ακολουθώ επειδή έχει μια σειρά χαρακτηριστικά που αποτελούν ένα συνεκτικό πρόγραμμα. Βρίσκει κανείς όλα αυτά τα χαρακτηριστικά που έλεγα προηγουμένως σε σύγχρονη μορφή σε διάφορα κόμματα. Ως εκ τούτου τελείωσε αυτό το πολιτικό σύστημα, και χρειάζεται ένα άλλο που να έχει προγράμματα επεξεργασμένα, προτάσεις συνεκτικές σαν αυτό που υπαινίσσεστε. Αυτό το πολιτικό σύστημα πράγματι εκκρεμεί, δεν έχει γίνει, είναι ένα μεγάλο πρόβλημα. Και ακριβώς επειδή δε δουλεύουμε προγραμματισμένα σαν πολιτικό σύστημα, δε δουλεύουμε με αρχή και τέλος και συνεκτικά, δημιουργείται το εξής πρόβλημα: τις αδυναμίες μας, τις ανεπάρκειές μας, που προκύπτουν απ’ αυτόν τον τρόπο δουλειάς τις δικαιολογούμε ρίχνοντας το φταίξιμο σε άλλους και συνήθως στους ξένους. Και εκεί είναι ίσως μία από τις ρίζες που γεννιέται ένας σύγχρονος απομονωτισμός που είναι εξαιρετικά επικίνδυνος κατά την γνώμη μου.

Α.Α. Πάντως μιλάω και για πιο συγκεκριμένα προβλήματα πέρα από τους παραδοσιακούς διχασμούς που πλήγωσαν την Ελλάδα. Ας πούμε ΝΑΙ ή ΟΧΙ στην εκτροπή του Αχελώο, ΝΑΙ ή ΟΧΙ στο αεροδρόμιο των Σπάτων, τέτοια θέματα που συνθηματοποιούνται ενώ θα μπορούσε ενδεχομένως με μια πιο επεξεργασμένη πολιτική να μην καταλήγαμε σε τέτοιες συνθηματοποιήσεις ΜΑΥΡΟΥ-ΑΣΠΡΟΥ.

Μ.Π. Ξεχνάτε πως οι γενικότητες πρέπει κάποτε να γίνουν συγκεκριμένες πολιτικές. Δηλαδή μια κάποια αντίληψη της αγροτικής ανάπτυξης, μια κάποια αντίληψη της περιφερειακής ανάπτυξης, οδηγεί τελικά κάποιους να πούνε να γίνει η εκτροπή του Αχελώου. Μια άλλη αντίληψη, ενδεχομένως διαφορετική σε όλους αυτούς τους τομείς, οδηγεί κάποιους άλλους να πούνε όχι στην εκτροπή του Αχελώο. Εγώ θα συμφωνούσα μαζί σας αν μου λέγατε ότι το ΝΑΙ και το ΟΧΙ είναι λίγο, με την έννοια ότι υπάρχει πράγματι πρόβλημα αγροτική ανάπτυξης, πράγματι υπάρχει πρόβλημα ανάπτυξης της Θεσσαλίας και επομένως το ΝΑΙ και το ΟΧΙ θα έπρεπε να συνοδεύονται και με άλλα πράγματα, και αυτό το λέω εγώ που είμαι κατά της εκτροπής του Αχελώου και με ενδιαφέρει πολύ το θέμα. Π.χ. υπάρχει ένα πρόβλημα διαχείρισης των υδάτων, υπάρχει ένα πρόβλημα εξοικονόμησης των υδάτινων πόρων, υπάρχει ένα πρόβλημα ανάπτυξης και αξιοποίησης των μικρών υδατικών πόρων, των ρυακιών, όπως κάνει η Κύπρος, των λιμνοδεξαμενών κλπ , προτού φτάσουμε στην πολύ μεγάλη χειρουργική επέμβαση που θα ήταν η εκτροπή του Αχελώου. Αλλά πάντως εάν μου τίθεται το δίλημμα με ένα ΝΑΙ και με ένα ΟΧΙ, βεβαίως είμαι εναντίον της εκτροπής, δεν μπορώ να κάνω αλλιώς. Αναγνωρίζω ότι δεν αρκεί μόνο αυτό διότι πρέπει να γίνει και γεωργία στη Θεσσαλία, αλλά όμως τα θέτει κάποτε και η κυβερνητική πρακτική αυτά τα ζητήματα με ένα ΝΑΙ και με ένα ΟΧΙ.

Α.Α. Το κράτος δανείζεται με εξαιρετικά υψηλά επιτόκια από μεγαλοκαταθέτες τους οποίους αμείβει όχι μόνο με τους υψηλούς τόκους αλλά και με φοροαπαλλαγή. Την ίδια στιγμή το κράτος φορολογεί τους μισθωτούς για να πληρώσει αυτούς τους τόκους. Στόχος η ισχυρή δραχμή. Αποτέλεσμα μια αναδιανομή του εισοδήματος σε βάρος των φορολογούμενων στρωμάτων και μια μόνιμη ύφεση αφού με τέτοια επιτόκια που παρέχουν κέρδος χωρίς δουλειά και χωρίς ρίσκο ποιος θα κάνει επενδύσεις. Πώς θα σπάσει αυτός ο φαύλος κύκλος και από ποιους;

Μ.Π. Δεν μπορεί παρά να σπάσει όταν συνειδητοποιήσουν οι ενδιαφερόμενοι και αυτοί είναι κυρίως οι μισθωτοί και οι εργαζόμενοι ότι πρέπει με κάθε τρόπο και σε όλα τα επίπεδα και όχι μόνο σε ένα γενικό πολιτικό επίπεδο, αλλά και στην συνδικαλιστική δράση και στην τοπική δράση να αντιταχθούμε με κάθε τρόπο σε όλες τις μορφές της φοροαπαλλαγής και της φοροδιαφυγής και να απαιτήσουν να διορθωθεί. Υπάρχουν βήματα που έχουν γίνει. Πρώτη φορά είδα την Γ.Σ.Ε.Ε. να θέτει με πολλή επιμονή και πολλή συστηματικότητα, πέρα από τις μισθολογικές διεκδικήσεις που έχει, να θέτει και θέμα φορολογικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα. Δεν μπορεί να ξεκινήσει από πουθενά αλλού. Και από τα κόμματα της Αριστεράς βεβαίως, που θέλουν τον κόσμο της παραγωγής και της μισθωτής εργασίας και όχι τον κόσμο των τοκιστών και των σουλατσαδόρων.

4. Σητεία-Ευρωπαϊκή Ένωση-Ανάπτυξη-Τουρισμός-Γεωργία

Α.Α. Η Σητεία είναι μια ακριτική πόλη μιας ακριτική Περιφέρειας της Ε.Ε. Αυτή η διατύπωση υπονοεί μια περιοχή που χρειάζεται ενίσχυση. Το ίδιο όμως μπορεί να διατυπωθεί διαφορετικά, ότι η Σητεία είναι μια περιοχή της Ε.Ε. που βρίσκεται εγγύτερα στην Ανατολική Μεσόγειο και στη Μέση Ανατολή, μια περιοχή που έχει αποφύγει μια στρεβλή ανάπτυξη. Το κατά κεφαλήν εισόδημά της μπορεί να είναι χαμηλό, εν τούτοις η ποιότητα της ζωής εδώ είναι πολύ καλύτερη, αν σαν κριτήριο βάλουμε την συνοχή της κοινωνίας, το φυσικό περιβάλλον, τις δυνατότητες αναψυχής. Αυτή η δεύτερη διατύπωση εξηγεί γιατί πολλοί Ευρωπαίοι έρχονται να ζήσουν πολλούς μήνες εδώ, αγοράζοντας σπίτια κλπ. Αυτή η θεώρηση συνεπάγεται διάφορες πολιτικές που δεν ζητούν απλά το άρμεγμα της κοινοτικής αγελάδας για να εξισώσουν τους οικονομικούς δείκτες με αυτούς των λεγόμενων ανεπτυγμένων περιοχών, αλλά αναζητούν πόρους για να αναπτυχθούν με τρόπο που θα αξιοποιήσει αυτά ακριβώς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής, τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα. Πόσο υπάρχουν τέτοιες πολιτικές στις Περιφέρειες και πόσο αυτές γίνονται αποδεκτές από τα κεντρικά όργανα της κυβέρνησης.

Μ.Π. Δεν νομίζω ότι τα κεντρικά όργανα της κοινότητας μπαίνουν σε τέτοιες αναζητήσεις. Από την στιγμή που υπάρχει ένα συνεκτικό πρόγραμμα που μια Περιφέρεια υποβάλει, και αυτό είναι πολύ προβληματικό. Τι είναι Περιφέρεια, ποιο είναι το υποκείμενο που αποφασίζει να υποβάλλει ένα πρόγραμμα; Είναι μεγάλο ζήτημα αυτό. Εν πάση περιπτώσει, όταν υπάρχει ένα τέτοιο πρόγραμμα είναι, όπως λέμε στην κοινοτική, τεχνοκρατική γλώσσα επιλέξιμο, δηλαδή μπορεί να χρηματοδοτηθεί. Το πρόβλημα όμως είναι να υπάρξει αυτό το πρόγραμμα. Ποιος θα το κάνει; Θα το κάνει το κεντρικό ελληνικό κράτος; Όχι φαντάζομαι. Θα το κάνει η Περιφέρεια; Δεν υπάρχει. Θα το κάνει η τοπική κοινωνία; Έχει τον τρόπο να εκφράσει και να επιβάλει ένα πρόγραμμα; Πολύ φοβάμαι ότι είμαστε έρμαια μιας ανάπτυξης, που επιβάλλεται άναρχα από τις αποφάσεις οικονομικών υποκειμένων, οι οποίες δεν εξαρτάται η μία από την άλλη. Ως εκ τούτου το μεγάλο ερώτημα είναι πως θα μπορέσει αυτή η κοινωνία για την οποία μιλάτε, και θα πρέπει να δούμε ποια είναι αυτή, πως θα μπορέσει να εκφραστεί. Και αν πραγματικά οι επιλογές της είναι να προτιμήσει την ποιότητα της ζωής από τους ποσοτικούς δείκτες. Γιατί αν το κάνει και το εκφράσει πολύ συγκεκριμένα, με συγκεκριμένους περιορισμούς, με συγκεκριμένες επιλογές, ως προς τις επενδύσεις, με συγκεκριμένες επιλογές ως προς τους τύπους της απασχόλησης που θέλει να προωθήσει, εγώ νομίζω ότι θαυμάσια μπορεί να επιβάλει τον τρόπο να βοηθηθεί. Αλλά εμένα το πρόβλημά μου στην Ελλάδα και γενικότερα στην Ε.Ε. είναι κατά πόσο αυτές οι τοπικές κοινωνίες μπορούν να εκφραστούν. Λέω ότι η αποκέντρωση, η τοπική αυτοδιοίκηση, οι τοπικές εξουσίες έχουν μεγαλύτερες, όχι απόλυτες, δυνατότητες να το κάνουν. Χρειάζονται περισσότερες και ένα πρώτο πράγμα που πρέπει να επιδιώξουμε είναι να υπάρξουν αυτές οι δυνατότητες.

Α.Α. Στην περιοχή μας τον τελευταίο καιρό έχει κυριαρχήσει το όραμα μιας τουριστικής ανάπτυξης που θα επιτευχθεί με την δημιουργία ενός διεθνούς αεροδρομίου δίπλα στην πόλη και με το ξεπέρασμα των εμποδίων που βάζει η αρχαιολογική υπηρεσία στην ανάπτυξη κάποιων περιοχών.
Θα θέλαμε να σχολιάσετε τις τάσεις που επικρατούν στον Τουρισμό, τη δυνατότητά του να συμβάλλει σε μια αειφόρο ανάπτυξη.
Επίσης θα θέλαμε να σχολιάσετε τις διαδικασίες με τις οποίες εκπονούνται και εγκρίνονται οι Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων. Αν αυτές διασφαλίζουν πράγματι το Περιβάλλον.

Μ.Π. Να αρχίσω από το τελευταίο. Δεν το εξασφαλίζουν οι Μ.Π.Ε. Υπάρχει και έντονη συζήτηση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να αλλάξει ή να βελτιωθεί η κοινοτική νομοθεσία που τις επιβάλλει. Δεν το διασφαλίζουν γιατί μέχρι τώρα αυτό που επικρατεί είναι να υπάρχει μια μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων, όχι όμως το τι λέει. Αφήστε που υπάρχει και η περίπτωση τις Μ.Π.Ε. να τις κάνουν οι ίδιοι οι εργολάβοι που ενδιαφέρονται για τα έργα.
Βρισκόμαστε λοιπόν στο σημείο όπου έχουμε κάνει ένα βήμα μπροστά γιατί επιβάλλουμε έστω και τυπικά σε κάποιους, και στη Δημόσια Διοίκηση, να έχουν κάνει κάποια Μ.Π.Ε., αλλά ως προς το τι λέει αυτή η μελέτη όλο και πιο πολλοί φροντίζουν να μη λέει περίπου τίποτα, να λέει και ψέματα ακόμα. Ως εκ τούτου θέλει πάρα πολλή βελτίωση και θα είναι ένα από τα μεγάλα έργα του προσεχούς κοινοβουλίου αυτό το θέμα. Υπάρχει μεγάλη συζήτηση γι’ αυτό το θέμα και το Ε.Κ. έχει ζητήσει να κατατίθενται στα αρχεία του οι Μ.Π.Ε. για να εκφέρει γνώμη. Αυτό θα ήταν εξαιρετικά σημαντικό.
Για τον τουρισμό τώρα οι τάσεις που επικρατούν είναι πολύπλοκες και πολυσχιδείς και τις ξέρουμε. Υπάρχει πάντα η τάση για μαζικό τουρισμό, δηλαδή αυτό που λένε tour operators, εκατοντάδες άνθρωποι που πάνε σε κάποιο μέρος με φτηνές τιμές για να κάνουν τα μπάνια τους κλπ. Αυτή η τάση υπάρχει και είναι αναπόφευκτη όταν υπάρχουν άνθρωποι χαμηλού εισοδηματικού επιπέδου και στους οποίους δεν μπορείτε να πείτε να μην κάνουν διακοπές. Οι εκατοντάδες χιλιάδες ή τα εκατομμύρια βιομηχανικοί εργάτες, δακτυλογράφοι κλπ των αναπτυγμένων βορείων χωρών που θέλουν να ρθούνε στη θάλασσα. Υπάρχει αυτός ο τουρισμός, έχει αναπτυχθεί και έχει δείξει τα όρια του και τις καταστροφές που έχει επιφέρει και πόσο και ίδιος είναι αυτοκαταστροφικός. Γιατί όσοι πάνε μια φορά στο μαζικό τουρισμό δεν θέλουν να ξαναπάνε με το μαζικό τουρισμό. Και έχουμε παραδείγματα και από την Ισπανία και από την Ιταλία και από την Ελλάδα. Δεν νομίζω ότι θα σταματήσει αυτή η τάση. Θα συνεχιστεί σ’ όλη τη Μεσόγειο. Υπάρχουν κι άλλες χώρες για να την αποδεχτούν. Άλλο αν έχουν προβλήματα τώρα με τον Ισλαμισμό που ανεβαίνει ή με τους πολέμους κλπ.
Υπάρχουν όμως τάσεις που αναπτύσσονται προς ένα ποιοτικό τουρισμό χαμηλής έντασης, χαμηλής πυκνότητας, με ανθρώπους πιο εκλεκτικούς, όχι απαραίτητα και πιο πλούσιους, όμως πιο απαιτητικούς, εννοώ των διανοούμενων επαγγελμάτων, των επιστημονικών επαγγελμάτων και που αναζητούν κάτι καινούριο. Αναπτύσσεται πάρα πολύ ο οικοτουρισμός. Δηλαδή ο τουρισμός που προσπαθεί να αξιοποιήσει το υπάρχον περιβάλλον και όχι να το αλλάξει, δηλαδή να ευχαριστηθεί την ομορφιά ενός τόπου, την ιδιοτυπία ενός βιότοπου, την αγριάδα ενός βουνού ή μιας ακτής. Υπάρχει ο αγροτικός τουρισμός. Να πας σε ένα χωριό, να κάτσεις με τους χωριάτες, να ζήσεις μαζί τους ένα διάστημα. Αυτό όπως καταλαβαίνετε χωράει λίγους, δε χωράει πολλούς. Ακόμα τα οικομουσεία. Ολόκληρες περιοχές που γίνονται μουσεία με ένα καινούριο τρόπο. Είδα εγώ στη Γαλλία τέτοιες περιοχές τεράστιες, παλιά βοσκοτόπια με 20-30 μεγάλα τσελιγκάτα, θα λέγαμε εμείς, με μια έκταση σαν την μισή Κρήτη, όπου με ταμπέλες, με δρομάκια, με μονοπάτια, με πεζόδρομους για πεζοπόρους πηγαίνεις και περνάς μια βδομάδα και βλέπεις πως ήταν παλιά η οικονομία της χώρας, η κοινωνία, η ζωή. Υπάρχει ο επιστημονικός τουρισμός, υπάρχει ο τουρισμός που αναπτύσσεται για την παρατήρηση της φύσης. Στον Αμβρακικό ας πούμε πάνε πάρα πολλοί τουρίστες μόνο για να παρατηρήσουν τα πουλιά. Ανάλογα συμβαίνουν και στις Πρέσπες.
Υπάρχουν λοιπόν τέτοιες δυνατότητες εκλεκτικού τουρισμού που μπορούν να βοηθήσουν σε μια αειφόρο ανάπτυξη με την έννοια ότι και φέρνουνε εισόδημα στην περιοχή σαφώς και κρατάνε ή ακόμα και βελτιώνουν το περιβάλλον με την έννοια ότι, αν βγάζεις λεφτά απ’ αυτό, έχεις συμφέρον να το προσέξεις περισσότερο, να καθαρίσεις περισσότερο τον τόπο, να αποφύγεις περισσότερο τη μόλυνση, τη ρύπανση, να διευκολύνεις ακόμα περισσότερο την προστασία ευαίσθητων ζωνών της. Ένα παράδειγμα που έχουμε στην Ελλάδα είναι η Πρέσπα. Κάπως ακόμα κρατιέται. Θα μπορούσε κανείς θαυμάσια να δει πως και σε ποιο βαθμό αυτά θα μπορούσαν να μεταφερθούν και στην Κρήτη.
Ένα κλασικό είναι ο αρχαιολογικός τουρισμός που τον κάνουμε συνδυασμένο με τον μαζικό τουρισμό, αλλά θα μπορούσε να τον φανταστεί κανείς με κάποιους περισσότερους περιορισμούς, δεν είναι δυνατόν π.χ. να μπαίνουν εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι σ’ ένα χώρο, ο οποίος κινδυνεύει να λιώσει κυριολεκτικά από τα πατήματά τους. Κάποια πράγματα θα μπορούμε να τα έχουμε για τον μαζικό τουρισμό, κάποια άλλα για τον επιλεκτικό τουρισμό.
Υπάρχουν τέτοιες στάσεις και θέλω να πω ότι και ενισχύονται. Η κάθε καινούρια μορφή που βοηθάει επαφή, γνωριμία, διασκέδαση, αναψυχή, μελέτη, γνώση μαζί με την χαμηλή, επαναλαμβάνω, ένταση, πυκνότητα τουριστικού πληθυσμού έχει την δυνατότητα θαυμάσια και να ενισχυθεί.

Α.Α. Μια περιοχή που παράγει και πολύ καλό λάδι και όπου ο τοπικός συνεταιρισμός έχει κάνει σημαντικές επενδύσεις θα ήθελε την γνώμη σας για τις προοπτικές που υπάρχουν για το Ελληνικό και ειδικότερα για το Σητειακό λάδι.

Μ.Π. Το λάδι γενικά και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό δεν μπορεί να πει κανείς ότι έχει τρομακτικές προοπτικές. Βέβαια δεν μπορεί κανεις να πει ότι έχει και κακές προοπτικές. Θα έλεγα το εξής όμως: Πως θα το μάθει ο καταναλωτής ότι είναι καλό το λάδι της περιοχής; Δεν αρκεί να το πουν οι ίδιοι οι παραγωγοί, οι οποίοι προφανώς έχουν την γνώση και την συγκριτική ικανότητα, πρέπει να μπορεί να το ξεχωρίσει και ο καταναλωτής. Και εδώ πέρα θέλω να πω ότι απουσιάζουν οι σύγχρονοι μέθοδοι της εμπορίας, της διαφήμισης, της επικοινωνίας με τον καταναλωτή. Υπάρχουν βασικά πράγματα. Το λάδι του απλού πολίτη είναι ένα. Πας και αγοράζεις λάδι γενικώς. Κάποιοι που ξέρουν περισσότερα αναζητούν ενδεχομένως, αλλά ο σύγχρονος πολίτης δεν έχει πάρα πολύ χρόνο να ψάχνει για ένα προϊόν. Αναζητούν ενδεχομένως είτε την ποιότητα του Σητειακού λαδιού, είτε της Λακωνίας, για να μην είμαστε τοπικιστές. Αλλά δεν έχουν τον χρόνο να το ψάξουν. Δεν μπορούν να ψάχνουν και το καλό το φρούτο και το καλό το ένα, και το καλό το άλλο, που βεβαίως υπάρχουν. Αναγκαστικά παίρνουν τα μαζικά προϊόντα. Εκεί την πατάει το καλό προϊόν, αν δεν μπορεί να επιβληθεί και να επιβάλλει ως μέρος της γενικής αγοράς λαδιού την δικιά του ειδική αγορά του καλού λαδιού και μέσα σ’ αυτήν την ειδικότερη αγορά του Σητειακού λαδιού.
Αλλά αυτό σημαίνει σύγχρονη οργάνωση, σημαίνει πράγματα, θα έλεγα, πολύ τεχνοκρατικά και μοντέρνα, τα οποία φοβάμαι ότι οι ενώσεις των παραγωγών ακόμα στην Ελλάδα δεν έχουν αποδεχθεί ότι είναι χρήσιμα. Όσες φορές το δοκιμάσανε και όσοι το δοκιμάσανε το πετύχανε. Έχουμε παραδείγματα: Οι παραγωγοί του ελληνικού μανιταριού, του ελληνικού σπαραγγιού, οι παραγωγοί συγκεκριμένων μήλων από το Πήλιο, οι παραγωγοί συγκεκριμένων ποιοτικών κερασιών από την Έδεσσα κλπ που έχουν καταφέρει να επιβάλλουν την εικόνα ότι γενικώς υπάρχει ένα προϊόν, αλλά ειδικώς υπάρχει το δικό μου που είναι διαφορετικό και καλύτερο.

Μιλάω με όρους αγοράς, αλλά αν θες να πουλήσεις πρέπει να μιλήσεις με όρους αγοράς, όχι με όρους ηθικής.

Αντώνης Ανηψητάκης
Πολιτικός Μηχανικός
επικεφαλής Νομαρχιακής Κίνησης

Το Λασίθι στην Πλώρηwww.plori.gr