Παναγιώτης Κανελλόπουλος, "Ιστορία του Ευρωπαϊκού πνεύματος"

 Μια σημαντική επανέκδοση
Του Μάκη Καραγιάννη

Είναι μετρημένοι στα δάχτυλα οι πολιτικοί που υπηρέτησαν τα γράμματα, όπως ο Ηλίας Ηλιού με τη μετάφραση της «Ρητορικής» του Αριστοτέλη και τα δοκίμιά του, ο Αντρέας Λεντάκης με την «Παλατινή Ανθολογία» και ο πρόσφατα χαμένος Μιχάλης Παπακωνσταντίνου με το σημαντικό ιστορικό και λογοτεχνικό του έργο. Η σύγκριση με τους σημερινούς πολιτικούς που ωρύονται καθημερινά στα τηλεπαράθυρα διατρανώνοντας το θράσος και την πολιτική τους ρηχότητα μόνον μελαγχολία προκαλεί.

Εξέχουσα θέση ανάμεσα στους πρώτους κατέχει ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος (1902-1986). Σπούδασε νομικά και φιλοσοφία στα πανεπιστήμια των Αθηνών, της Χαϊδελβέργης και του Μονάχου. Στην πολιτική έλαβε μέρος για πρώτη φορά το 1935 ιδρύοντας το "Εθνικόν Ενωτικόν Κόμμα", ενώ ήταν ο τελευταίος Πρωθυπουργός της προδικτατορικής περιόδου.

Η διαδικασία συγγραφής και έκδοσης της «Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος», το magnum opus που αποτελεί έργο ζωής, κράτησε πενήντα χρόνια. Η πρώτη έκδοση σε δύο τόμους έγινε το Φθινόπωρο του 1941, μέσα στην Κατοχή. Το 1966 επανεκδίδεται στην εννεάτομη μορφή που ολοκληρώνεται το 1977. Ο δέκατος τόμος εκδίδεται το 1984 και μεταθανατίως λαμβάνει τη δωδεκάτομη μορφή με την έκδοση των υπόλοιπων δύο. Η σημερινή προσφορά του «Βήματος», για λόγους χρηστικότητας, έχει ανακατανείμει το έργο σε 22 τόμους.

Η Ιστορία του χωρίζεται σε πέντε μέρη καθένα από τα οποία αποτελεί μια ενότητα, που αντιστοιχεί σε μια ιστορική εποχή. Το πρώτο, «Από τον Αυγουστίνο ως τον Μιχαήλ Άγγελο», είναι εκείνο στο οποίο αποκρυσταλλώνεται το ευρωπαϊκό πνεύμα και καταλήγει στην Αναγέννηση. Η διαδικασία της συγγραφής δείχνει και τη δική του πορεία. Στην πρώτη συνοπτική έκδοση αφιέρωσε στο βυζάντιο επτά σελίδες, ενώ στην έκδοσή του 1966 διακόσιες εξήντα. Οι σελίδες αυτές, που αντιστοιχούν στο ένα τέταρτο του πρώτου μέρους, δείχνουν πια και την ποιοτική συμβολή του Βυζαντίου στην συγκρότηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Το δεύτερο «Από τον Λούθηρο στον Μπαχ», περιγράφει την ολοκλήρωση της Αναγέννησης και τις εξελίξεις του 17^ου αιώνα. Το τρίτο «Από τον Βολταίρο στον Γκαίτε» καλύπτει τον ολόκληρο τον 18^ο αιώνα, ενώ στο τέταρτο εξετάζει τον 19ο ξεκινώντας από τον Μπετόβεν και καταλήγοντας στον Σούμπερτ. Το πέμπτο μέρος, με τίτλο «Από τον Πούσκιν ως τον Καρλ Μαρξ» εκδόθηκε το 1989 με βάση τα χειρόγραφά που άφησε.

Η ιχνηλάτηση της ευρωπαϊκής πορείας και ταυτότητας ξεκινάει από τον ιερό Αυγουστίνο και τους μυστικούς της Ανατολής, περνάει στην Αναγέννηση, κάνει μια μεγάλη στάση στον 17^ο αιώνα, στους φιλοσόφους της Εγκυκλοπαίδειας και τη Γαλλική Επανάσταση, αναλύει «τις «σουίτες» και τα «Βρανδεμβουργιανά κοντσέρτα» του Μπαχ, τα οποία ξεπερνούν τα όρια και θεμελιώνουν τη μετάβαση από το παλιό στο νέο ύφος της μουσικής, για να καταλήξει στον Γκαίτε, τον Πούσκιν και τον Μαρξ. Περιπλανώμενος πότε κάτω από το φως των κλασικών και πότε μέσα στη νύχτα των ρομαντικών, διατρέχει την ποίηση, τη μουσική, τη ζωγραφική, την αρχιτεκτονική, τη φιλοσοφία ιστορώντας, ερμηνεύοντας και αξιολογώντας χωρίς φανατισμούς τις περιπέτειες του πνεύματος σε όλες τις εκφάνσεις.

Ο ίδιος ομολογεί τον τρόπο με τον οποίο προσέγγισε την Ιστορία. Αφηγήθηκε γεγονότα, ιστόρησε βίους και έργα, μόχθους και πόνους των ανθρώπων με μια μέθοδο την οποία ονομάζει «συμπαθητική». Αυτή ακριβώς η αφηγηματικότητα, όμως, είναι που προσδίδει ζωντάνια στο έργο και μια χάρη μυθιστορηματική. Έτσι δεν παρακολουθούμε μόνον τον ορθολογισμό του Καρτέσιου ή τους φιλοσοφικούς μαιάνδρους της σκέψης του Καντ, αλλά και τους έρωτες του Καζανόβα ή την θρυλική ζωή του Μπάιρον μεταξύ της ποίησης, των γυναικών και των τυχοδιωκτισμών, στον οποίο αφιερώνει εκατόν πενήντα σελίδες.

Η «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος» δεν θα υπήρχε χωρίς τον έρωτά του για κάθε τι πνευματικό. «Αληθινά αγαπήθηκε κάθε τι που έκαμε τον άνθρωπο να τραγουδήσει, να χτίσει, να πλάσει, να φιλοσοφήσει, με μιαν αναγκαιότητα ισοδύναμη μ’ εκείνη που τον κάνει να ζει ή να πεθαίνει. Όποιος μπαίνει στην αληθινή αγάπη γίνεται κι ο ίδιος αληθινός», γράφει στον πρόλογο της πρώτης έκδοσης.

Πέρασα άπειρες ώρες για προσωπική απόλαυση, διαβάζοντας την Ιστορία του πότε για τον Τζιότο, τον Μότσαρτ, τον Καρτέσιο, τον Καζανόβα ή τον Δάντη. Θεωρώ ότι είναι από τα οριακά έργα τα οποία αξίζει να έχει κανείς στη βιβλιοθήκη του. Μπορεί κάποιος να έχει επιφυλάξεις για μερικές πλευρές της πολιτικής του σταδιοδρομίας. Ωστόσο, ακόμη κι εκεί, κανείς δεν μπορεί να παραγνωρίσει ότι το 1935 απομακρύνθηκε από το πανεπιστήμιο, εξ αιτίας των δημοκρατικών του πεποιθήσεων, ότι φυλακίστηκε και εξορίστηκε από τη δικτατορία της 4^ης Αυγούστου.

Το τιτάνιο έργο του αποτελεί υπόδειγμα για το πώς μετέχουμε στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Όχι ως επαίτες δανείων οικονομικών και πνευματικών ή περιχαρακωμένοι στον αυτάρεσκο εθνικισμό καταγγέλλοντες, ως φοβικοί σκαντζόχοιροι, τα ξένα κέντρα, αλλά ως συνδιαμορφωτές μέσα από τον ισότιμο διάλογο του τοπικού με οικουμενικό. Με εμπιστοσύνη στις αξίες που δημιουργήσαμε. Με σεβασμό και βαθιά γνώση για τις ευρωπαϊκές αξίες.

ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ τχ. 152