Ζακλίν ντε Ρομιγύ: οι καρποί της αρχαιοελληνικής εμπειρίας

Αυγή, 2.1.2012

Ήταν αρκετά --και δικαίως-- όσα γράφτηκαν στον ελληνικό Τύπο για τη ζωή και το έργο της Ζακλίν ντε Ρομιγύ, που πέθανε στις 18 Δεκεμβρίου. Δημοσιεύουμε σήμερα ένα παλαιότερο κείμενο του ακαδημαϊκού Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, το οποίο συνοψίζει την προσφορά της Ζ. ντε Ρομιγύ στις αρχαιογνωστικές και κλασικές σπουδές. Το κείμενο είναι η προσφώνηση στην τελετή (7.5.1991) κατά η οποία η ντε Ρομιγύ αναγορεύθηκε ξένος εταίρος της Ακαδημίας Αθηνών και είχε πρωτοδημοσιευθεί (εκτός από τα Πρακτικά της Ακαδημίας) στο περιοδικό Νέα Εστία (τχ. 1534, 1.6.1991).

 

Κυρία,

Ως ελληνίστρια, γνωρίζετε τις συνηχήσεις των όρων ξένος και εταίρος. Μ’ αυτές τις συνηχήσεις αντιλαμβανόμαστε τη θέση σας ανάμεσά μας. Είσαστε τόσο γνωστή στην Ελλάδα και το έργο σας τιμάται από την Ακαδημία μας που κατά την εκλογή σας συνέβη κάτι χωρίς προηγούμενο. Ενώ έτυχε να απουσιάζουν και οι τρεις εισηγητές, για λόγους ανεξάρτητους της θελήσεώς τους ευρέθηκαν συνάδελφοι, άλλων κλάδων, που μίλησαν για το έργο σας με γνώση και κύρος.

Δίκαια τιμάσθε για το διδακτικό σας έργο, για τις εξαιρετικής σημασίας έρευνές σας, με τις οποίες εμπλουτίσατε τις ελληνικές σπουδές, για τη δομή των βιβλίων σας και για το ύφος του λόγου σας. Αναφέρεσθε όμως και για τους αγώνες σας εναντίον της διαστάσεως μεταξύ σχολείου και ανθρωπιστικής παιδείας, καθώς και για το γεγονός ότι είσαστε η πρώτη γυναίκα που κληθήκατε να διδάξετε στο Collège de France και εκλεγήκατε μέλος της Académie des Inscriptions et Belles-Lettres. Ο κατάλογος των πρωτείων σας επιμηκύνθηκε με την εκλογή σας μεταξύ των ξένων εταίρων της Ακαδημίας Αθηνών.

Αφού διδάξατε σε λύκεια και πανεπιστήμια, η εκπαιδευτική σταδιοδρομία σας κορυφώθηκε με την εκλογή σας στο Collège de France. Είσθε μια λαμπρή απόδειξη του γεγονότος ότι η δωρεά του διδάσκειν και η αγάπη του διδάσκειν συνυπάρχουν. Την αγάπη σας, την μαρτυρούν τόσο η τρυφερότητα που αναβλύζει από την ψυχή σας, όταν μιλάτε για τις ευτυχισμένες διδακτικές εμπειρίες σας, όσο και το πάθος που σας δυναμώνει, όταν κατακρίνετε ορισμένες καταστάσεις που επικρατούν σήμερα στο γαλλικό διδακτικό σύστημα. Σ’ αυτή τη σταυροφορία, προ πάντων, αναδείχθηκαν οι μαχητικές σας ικανότητες. Στην Ελλάδα έχουμε τα ίδια προβλήματα, αλλά περισσότερο έντονα. Πρέπει λοιπόν να εμπνευσθούμε από τις αναλύσεις σας και τις θεραπείες που προτείνετε. Εύχομαι να εκδοθούν σ’ ελληνική μετάφραση τα βιβλία σας Nous autres Professeurs (1969) και L’enseignement en detresse (1984), βιβλία όπου, μεταξύ άλλων, αποδεικνύετε τις παιδευτικές αρετές που έχει η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής.

Στο Collège de France ιδρύθηκε για σας μία έδρα που τιτλοφορήθηκε «Η [αρχαία] Ελλάδα και η διάπλαση της πολιτικής και ηθικής σκέψης». Να η απόδειξη ότι το 1973 είχατε κιόλας επιβληθεί ως μία αυθεντία σ’ αυτόν τον τομέα, ενώ δεν είχατε ακόμη δημοσιεύσει ούτε τα μισά από τα έργα σας σας έκαμαν άξια να εκλεγείτε στην Academie des Inscriptions et Belles-Lettres, το 1975, καθώς και σε άλλες Ακαδημίες, και να δεχθείτε πολλά διδακτορικά διπλώματα τιμής ένεκεν.

Στη Γαλλική Ακαδημία εγίνατε δεκτή για τα λογοτεχνικά σας τάλαντα. Αυτά όμως τα έχετε καλλιεργήσει χάρη στη συνεχή αναστροφή σας με τα αρχαία ελληνικά κείμενα. Κατά την υποδοχή σας στη Γαλλική Ακαδημία, ο Alain Peyrefitte διερωτήθηκε: «Είναι τυχαίο το ότι και οι δύο κυρίες που εκλέξαμε για τη στερεότητα του ύφους τους και την ποιότητα του πνεύματός τους είναι ελληνίστριες;».

Παρά την έκτασή του, το επιστημονικό έργο σας παρουσιάζει αξιοσημείωτη ενότητα. Να το αποτέλεσμα του γεγονότος ότι όλα τα θέματα που πραγματευθήκατε υπήρξαν γόνιμα μέσα στο ίδιο το πνεύμα σας. Δεν θα επικαλεσθώ παρά τα δεκαέξι βιβλία σας πoυ ξέρω. Μελετώντας το έργο του Θουκυδίδη, διεισδύετε στον τρόπο με τον οποίο εκείνος σκέφτηκε τον αθηναϊκό ιμπεριαλισμό (Thucydide et l’impérialisme athénien: La pensée de l’historien et la genèse de l’œuvre, 1947), σύγχρονα όμως καταγράφετε μέσα στη σκέψη σας μια πλειάδα θεμάτων που θα σας απασχολήσουν αργότερα. Το επόμενο βιβλίο σας, με θέμα την ιστορία και το λόγο στον Θουκυδίδη (Histoire et raison chez Thucydide, 1956), παραπέμπει τους σοφιστές, που θα γίνει θέμα για άλλο βιβλίο σας (Les grands sophistes dans l’Athènes de Périclès,1988). Στο μεταξύ ο αθηναϊκός ιμπεριαλισμός σάς ανοίγει δρόμους για θέματα όπως ο νόμος στην ελληνική σκέψη (La loi dans la pensée grecque,1975), η ανακάλυψη της ελευθερίας από τους Έλληνες (La Grèce antique à la découverte de la liberté, 1989). Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που κάποια στιγμή μελετάτε τις αρχαίες ιδέες για τις αιτίες της ακμής και της παρακμής των κρατών (The Rise and Fall of States According to Greek Authors, 1977). Την πολιτική σκέψη των αρχαίων τη σπουδάσετε όχι μόνο στον Θουκυδίδη και τους διαδόχους του, αλλά και στους φιλοσόφους, τους ρήτορες, τους τραγικούς. Είχατε όμως προσεγγίσει τους τραγικούς πριν ακόμη δημοσιευθούν τα βιβλία σας για το νόμο, τη δημοκρατία, την ελευθερία. Πράγματι, είχατε κιόλας απονείμει τιμές στην τραγωδία με ένα συνθετικό έργο (La tragedie grecque, 1970), έπειτα με ένα δοκίμιο για το χρόνο στο τραγικό θέατρο (Le temps dans la tragedie grecque, 1971), αργότερα με ένα άλλο για την εξέλιξη του πάθους από τον Αισχύλο ως τον Ευριπίδη (L’évolution du pathétique d’Eschyle à Euripide, 1980), τέλος με ένα βιβλίο για τα μοντέρνα στοιχεία που έχει ο Ευριπίδης (La modernité d’Euripide, 1986). Με τη σειρά της, η τραγωδία σας οδήγησε στο να απασχοληθείτε με την εμφάνιση της ψυχολογίας στην αρχαία ελληνική γραμματεία (“Patience, mon cœur” : l’essor de la psychologie dans la littérature grecque classique, 1984). Eξάλλου ο Ευριπίδης συναντάει το συγγραφέα της αφετηρίας σας, τον Θουκυδίδη, στη σειρά των διανοητών που επηρεάσθηκαν από τους σοφιστές. Ελκυσθήκατε ακόμη από τον κοινό πρόγονο όλων των αρχαίων συγγραφέων, τον Όμηρο (Homère, 1985). Δεν αρκεσθήκατε να ανανεώσετε και να εμβαθύνετε παλαιότερα θέματα της έρευνας. Η τόσο μόνιμη περιέργειά σας στράφηκε επίσης προς ανεξερεύνητους ορίζοντες. Έτσι πραγματευθήκατε τη μαγεία στην αρχαία Ελλάδα (Magic and Phetoric in Ancient Greece, 1971), και την πραότητα και συγγενικές ιδέες στην ελληνική σκέψη (La douceur dans la pensèe grecque, 1979). Τέλος, αξιοποιήσατε τις εξαίρετες ικανότητές σας όχι μόνο στο επίπεδο των ειδικευμένων ερευνών, αλλά και σε μία θαυμαστή σύντομη θεώρηση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας (Précis de littérature grecque, 1980).

Oι ιδέες και οι αξίες που ανακαλύπτετε στα αρχαία κείμενα οδηγούν επίσης στη μελέτη των πολιτικών θεσμών ή των κοινωνικών ανταγωνισμών. Σεις όμως μείνατε σταθερή στο πρόγραμμα που καθορίσατε για σας: να αφήνετε τους αρχαίους να μιλούν και να συλλαμβάνετε το νόημα των λόγων τους. Ας δανειστούμε με τη σειρά μας το δικό σας λόγο, όταν δηλώνετε σε ένα βιβλίο σας ότι στοχεύετε “περισσότερο στις ιδέες για τους θεσμούς παρά τους ίδιους τους θεσμούς, περισσότερο στις σκέψεις για τα γεγονότα παρά τα ίδια τα γεγονότα». Ή όταν προϊδεάζετε τους αναγνώστες σας: «Μπορεί κανείς να περιγράψει τα προβλήματα της δημοκρατίας με όρους που αγνοούσαν οι αρχαίοι. Αυτά τα προβλήματα ιδίως θα μας φαίνονταν σήμερα ως προϊόντα κοινωνικών και οικονομικών δεδομένων. Αλλά δεν έχουμε την πρόθεση να επαναπροσδιορίσουμε εδώ τα προβλήματα της [αρχαίας] ελληνικής δημοκρατίας σύμφωνα με μία μοντέρνα ανάγνωση της ιστορίας. Δεν ζητούμε παρά να δούμε πως τα όρισε η ελληνική σκέψη. Πρόκειται λιγότερο για ιστορία παρά για ιστορία των ιδεών».

Έχετε αισθανθεί και μεταδώσει στους αναγνώστες σας το θάμβος των αρχαίων ενώπιον των ανακαλύψεών τους. Οι αναγνώστες σας όμως, επί πλέον του ότι συμμετέχουν, χάρη σε σας, σ’ αυτή τη συναρπαστική εμπειρία, βιώνουν επίσης το δικό σας θάμβος ενώπιον των ανακαλύψεων που πραγματοποιήσατε με τις πρωτότυπες έρευνές σας. Δεν παρατηρείτε μόνον πώς γεννιώνται οι ιδέες. Με πλούτο κειμένων ανιχνεύετε την εξέλιξή τους. Μας καλείτε να παρακολουθήσουμε μαζί σας την πρόοδό τους, τις αλλαγές τους, τις περιπέτειές τους. Δεν σταματάτε στο τέλος της αρχαιότητας. Την ιδέα της «πραότητας» και συγγενικές ιδέες τις παρακολουθείτε μέσα στη χριστιανική ηθική. Για τις ιδέες του «νόμου» και της «ελευθερίας», δεν παραλείψατε να σημειώσετε την προέκτασή τους ως τις ημέρες μας. Παραθέτω μία φράση σας για την ελευθερία: «Η ελληνική εμπειρία συνεχίζει την πορεία της και παράγει πάντα τους καρπούς της, χωρίς τους οποίους η ζωή μας θα ήταν διαφορετική».

Να μια φράση που συνοψίζει την τοποθέτησή σας απέναντι στην ελληνική αρχαιότητα και που δανείζομαι για να στολίσω, τελειώνοντας την προσφώνησή μου προς τιμήν σας.

[Σχόλια και συζήτηση για το άρθρο στο ιστολόγιο των Ενθεμάτων]