Ηθικής εγκώμιο

 Του Γιώργου Φαράκλα, Αυγή 09.10.10

"Το πρόβλημα με την κεφαλαιοκρατία δεν είναι πρωτίστως ότι δημιουργεί κοινωνικές ανισότητες, ούτε καν ότι θίγει το συμφέρον των πολλών, αλλά ότι είναι ανήθικη. Η κριτική στις κοινωνικές ανισότητες, η υπεράσπιση του συμφέροντος των πολλών στηρίζονται στο γεγονός αυτής της ανηθικότητας."

Ο ξυλοδαρμός μεταναστών στον Άγιο Παντελεήμονα και η καλπάζουσα ανεργία με κάνουν ν' αγανακτώ εξίσου. Αναρωτιέμαι: Η ηθική αγανάκτηση είναι κάτι καλό; Ή πρέπει να ντρέπομαι που αντιδρώ με ηθικούς και όχι πολιτικούς όρους σε κοινωνικά φαινόμενα;

Εμάς τους αριστερούς η πονηριά μάς έχει φάει. Θεωρούσαμε για χρόνια ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι η στάχτη που ρίχνουν οι εκμεταλλευτές στα μάτια των θυμάτων τους, ότι ο λόγος περί αξιών κρύβει το αληθινό ζήτημα, την εκμετάλλευση.

Από την άλλη, ανέκαθεν αγανακτούμε. Μάλιστα η ηθική μας είναι ιδιαίτερα εύθικτη. Δεν αντιδρά μόνο στη φίμωση της ελεύθερης γνώμης, στο σφετερισμό της πολιτικής εξουσίας από λίγους, όπως η ηθική των αστών επαναστατών. Αντιδρά και στην οικονομική ανισότητα. Παρόλα αυτά, δεν θέλουμε να είμαστε ηθικολόγοι. Θέλουμε να είμαστε ρεαλιστές και υποτιμούμε την αγανάκτησή μας.

Όμως, γιατί θέλουμε την άρση της εκμετάλλευσης; Δεν είναι επειδή θέλουμε να ισχύουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, γιατί ασπαζόμαστε αξίες; Αν δεν εξεγειρόμασταν και για λόγους ηθικής τάξης, θα εξεγειρόμασταν μόνο για λόγους συμφέροντος. Με αυτό άλλωστε το σκεπτικό οι αριστεροί αστοί ήσαν πάντα ύποπτοι.

Αν μόνο κριτήριο είναι το συμφέρον, έχουμε ωστόσο κάποιες επιπτώσεις. Για να ικανοποιηθούν τα συμφέροντα του θύματος εκμετάλλευσης, αρκεί να βρεθεί άλλο θύμα σε χειρότερη μοίρα, ο Έλληνας βιοπαλαιστής να εκμεταλλεύεται τον Αλβανό, και να τον δέρνει. Για να ικανοποιηθούν τα συμφέροντα του θύματος εκμετάλλευσης, αρκεί γενικά να πάψει να είναι θύμα αυτός, να ανέλθει κοινωνικά το συγκεκριμένο άτομο. Το συμφέρον από μόνο του δεν συνεπάγεται αλληλεγγύη με τους μετανάστες ούτε γενικά με άλλα άτομα που βρίσκονται στην ίδια μοίρα.

Αυτός ο ρεαλισμός του συμφέροντος είχε ιστορικές συνέπειες. Μάλλον δεν πέφτω πολύ έξω αν πω πως ο υπαρκτός σοσιαλισμός ήταν μια πατερναλιστική εξουσία που προστάτευε τους εργαζόμενους και συνάμα η άνοδος στην εξουσία μιας νέας τάξης με δικά της συμφέροντα, που τα επέβαλλε με σκληρό τρόπο, όπως οι προηγούμενες. Γιατί λοιπόν πολλοί πίστευαν ότι αυτή η σκληρότητα, που στρεφόταν ενάντια στους εργαζόμενους, ήταν επιβολή του συμφέροντος των ίδιων των εργαζομένων; Πίστευαν κάτι τέτοιο, μεταξύ άλλων, επειδή αρνούνταν τις «ηθικολογίες», δεν τιμούσαν έννοιες όπως «αξία», «ανθρώπινο δικαίωμα», «αλληλεγγύη». Αλλιώς σίγουρα θα διέκριναν ότι η σκληρότητα που απαγορεύει στον εργάτη να απεργήσει υπηρετεί τα συμφέροντα εκείνων που τον εκμεταλλεύονται. Και θα το διέκριναν επειδή, πρώτα πρώτα, θα αγανακτούσαν ηθικά με αυτήν.

Ο Λούκατς έλεγε ότι από την ηθική πήγε στον κομμουνισμό. Επειδή ήταν αστός; Ο Μαρξ στο Κεφάλαιο αφιέρωσε στην παιδική εργασία πολλές σελίδες γεμάτες ηθική αγανάκτηση. Επειδή ήταν αστός; Το πρόβλημα με την κεφαλαιοκρατία δεν είναι πρωτίστως ότι δημιουργεί κοινωνικές ανισότητες, ούτε καν ότι θίγει το συμφέρον των πολλών, αλλά ότι είναι ανήθικη. Η κριτική στις κοινωνικές ανισότητες, η υπεράσπιση του συμφέροντος των πολλών στηρίζονται στο γεγονός αυτής της ανηθικότητας.

Οι κοινωνικές ανισότητες είναι κακές στο βαθμό που είναι ανήθικες. Οι οικονομολόγοι που αποδίδουν τη δυσαρέσκεια των φτωχών στο φθόνο, ξεχνούν ότι κανείς δεν θα τολμούσε να ονομάσει έτσι την αγανάκτηση του γονιού που δεν μπορεί να σώσει το παιδί του. Το κοινωνικό κράτος είναι καλό στο βαθμό που μειώνει την ανηθικότητα του οικονομικού συστήματος, κι ας διατηρεί ένα μέρος της. Ο υπαρκτός σοσιαλισμός είναι κάτι καλό στο μέτρο που έχει κοινωνικό κράτος, κι ας προκαλεί αγανάκτηση η έλλειψη πολιτικής ελευθερίας σε αυτόν. Φτιάχνοντας ένα υποτυπώδες σύστημα υγείας, ο Ομπάμα δεν υπηρετεί μόνο τα συμφέροντα των φτωχών, βελτιώνει την ηθικότητα της χώρας. Μια κομμουνιστική κοινωνία θα είχε απαλλαγεί από κάθε ανηθικότητα με δομικά αίτια, οικονομική ή πολιτική.

Αν σκεφτόμαστε με πολιτικούς όρους, τότε δεν αποκλείουμε αλλά απαιτούμε και την ηθική κρίση. Ο Σωκράτης, όταν τον κατηγόρησαν επειδή δεν ασχολιόταν αρκετά με την πολιτική, εννοώντας ότι αερολογεί περί δικαιοσύνης και δίκαιης πολιτείας αντί να συχνάζει στις πολιτικές μαζώξεις, εκεί όπου προφανώς θα υπερασπιζόταν κάποια συμφέροντα έναντι άλλων, απάντησε, δήθεν έκπληκτος, ότι μόνον αυτός πολιτεύεται στην Αθήνα· εννοώντας, φαντάζομαι, ότι η δίκαιη πολιτεία είναι πιο πολιτικό θέμα από την υπεράσπιση κάποιων συμφερόντων, όσο σημαντικά κι αν είναι αυτά.

* Ο Γ. Φαράκλας διδάσκει στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.