Eντγκάρ Μορέν: Το φοβερό κενό της πολιτικής σκέψης

Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συντακτών

 Αυτές τις μέρες κυκλοφόρησε και στη γλώσσα μας η «Ηθική», ο έκτος τόμος με τον οποίο ολοκληρώνεται το σπουδαίο έργο του Εντγκάρ Μορέν «Η Μέθοδος» (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, μετάφραση: Γιάννης Καυκιάς). Με τη «Μέθοδο», ο Μορέν προσπάθησε να αναπτύξει μια σκέψη της πολυπλοκότητας ικανή να συνδέει τις επιμέρους γνώσεις με τη γνώση του όλου. Σε όσους θέλουν να μας πείσουν ότι δεν μπορεί πλέον να είναι κανείς σφαιρικά καλλιεργημένος, όπως ο αναγεννησιακός homo universalis, ο Μορέν αντέτεινε ότι «ο Γκέτε, ο Μαρξ, ο Φρόιντ, ο Κέσλερ, ο Πόπερ, ο Πας, ο Εκο, ο Καστοριάδης μας αποδεικνύουν πως είναι δυνατόν να υπάρχουν πολυσθενή πνεύματα και στον δέκατο ένατο και στον εικοστό αιώνα» («Τα δαιμόνιά μου», Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1999, σελ. 67). Σε αυτόν τον κατάλογο μπορούμε να προσθέσουμε και το όνομα αυτού του 92χρονου σήμερα Γάλλου σοφού. Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα απόσπασμα από την πιο πρόσφατη δημόσια παρέμβαση του Εντγκάρ Μορέν, που δημοσιεύτηκε τον περασμένο Ιανουάριο στην εφημερίδα «Le Monde».

 Μια ορθή διάγνωση της κατάστασης προϋποθέτει μια σκέψη ικανή να επανενώσει και να οργανώσει τις γνώσεις και τις πληροφορίες που διαθέτουμε, οι οποίες όμως είναι διαχωρισμένες και διασκορπισμένες. Μια τέτοια σκέψη οφείλει να έχει επίγνωση του λάθους να υποτιμήσουμε το λάθος, του οποίου το γνώρισμα, όπως έχει πει ο Ντεκάρτ, είναι να αγνοεί ότι είναι λάθος.

Οφείλει να έχει επίγνωση της αυταπάτης να υποτιμήσουμε την αυταπάτη. Λάθος και αυταπάτη οδήγησαν τους πολιτικούς και τους στρατιωτικούς που ήταν υπεύθυνοι για τη μοίρα της Γαλλίας στην καταστροφή του 1940. Οδήγησαν τον Στάλιν να εμπιστευτεί τον Χίτλερ και τον Χίτλερ να αποτύχει να καταστρέψει τη Σοβιετική Ενωση. Ολο το παρελθόν μας, ακόμα και το πρόσφατο, βρίθει λαθών και αυταπατών, όπως είναι η αυταπάτη μιας ατέρμονης προόδου της βιομηχανικής κοινωνίας, η αυταπάτη ότι είναι αδύνατο να συμβούν νέες οικονομικές κρίσεις, η σοβιετική και μαοϊκή αυταπάτη. Και σήμερα βασιλεύει ακόμα η αυταπάτη μιας εξόδου από την κρίση μέσω της νεοφιλελεύθερης οικονομίας, η οποία ωστόσο γέννησε αυτήν την κρίση. Βασιλεύει επίσης η αυταπάτη ότι η μόνη εναλλακτική επιλογή βρίσκεται μεταξύ δύο λαθών, του λάθους ότι η λιτότητα είναι το φάρμακο για την κρίση και του λάθους ότι η ανάπτυξη είναι το φάρμακο για τη λιτότητα. Το λάθος δεν είναι μόνον τύφλωση μπροστά στα γεγονότα. Το λάθος βρίσκεται και σε μια μονόπλευρη και περιοριστική θεώρηση, που δεν βλέπει παρά ένα στοιχείο, μία μόνον όψη της πραγματικότητας, η οποία είναι ταυτόχρονα μία και πολλαπλή, δηλαδή πολύπλοκη. Δυστυχώς, το εκπαιδευτικό μας σύστημα, που μας παρέχει τόσες πολλές γνώσεις, δεν μας διδάσκει τίποτα για τα θεμελιώδη προβλήματα της γνώσης που είναι οι κίνδυνοι του λάθους και της αυταπάτης και δεν μας διδάσκει τίποτα για τις προϋποθέσεις μιας ορθής γνώσης, ικανής να αντιμετωπίζει την πολυπλοκότητα της πραγματικότητας. Η μηχανή μας που μας προμηθεύει γνώσεις, καθώς είναι ανίκανη να μας προσφέρει την ικανότητα να συνδέουμε τις γνώσεις, παράγει μυωπίες και τυφλότητες στα πνεύματα. Παράδοξα, η συσσώρευση ασύνδετων γνώσεων παράγει μια νέα και πολύ «μορφωμένη» άγνοια στους ειδικούς και στους τεχνοκράτες, που έχουν την αξίωση να διαφωτίζουν και να καθοδηγούν τους πολιτικούς. Το χειρότερο είναι ότι αυτή η μορφωμένη άγνοια είναι ανίκανη να αντιληφθεί το φοβερό κενό της πολιτικής σκέψης, κι αυτό όχι μόνο στα κόμματά μας στη Γαλλία αλλά στην Ευρώπη και στον κόσμο. Είδαμε, ιδίως στις χώρες της «αραβικής άνοιξης» αλλά και στην Ισπανία και στις Ηνωμένες Πολιτείες, μια νεολαία διαπνεόμενη από τις πιο δίκαιες προσδοκίες για αξιοπρέπεια, για ελευθερία, για αδελφοσύνη, μια νεολαία που διαθέτει μια κοινωνιολογική δύναμη την οποία έχουν χάσει οι εξημερωμένοι ή παραιτημένοι μεγαλύτεροί της. Και είδαμε ότι αυτή η δύναμη, όταν διέθετε μια ευφυή ειρηνική στρατηγική, ήταν ικανή να ανατρέψει δύο δικτατορίες. Αλλά είδαμε επίσης αυτή τη νεολαία να διαιρείται, την αδυναμία των κομμάτων με κοινωνική αναφορά να διατυπώσουν μια γραμμή, να χαράξουν ένα δρόμο, ένα σχέδιο, και είδαμε παντού νέες οπισθοδρομήσεις, ακόμα και στο έδαφος των δημοκρατικών κατακτήσεων. Αυτό το κακό έχει γενικευτεί. Η Αριστερά είναι ανίκανη να αντλήσει από τις ελευθεριακές, σοσιαλιστικές, κομμουνιστικές πηγές της μια σκέψη που θα ανταποκρίνεται στις τωρινές συνθήκες της εξέλιξης και της παγκοσμιοποίησης. Είναι ανίκανη να ενσωματώσει την οικολογική πηγή, που είναι αναγκαία για τη διάσωση του πλανήτη (…).

Θα ήθελα εδώ να υποδείξω ότι σήμερα παρουσιάζεται η ευκαιρία μιας μεταρρύθμισης της γνώσης και της σκέψης μέσω της δημόσιας εκπαίδευσης. Η ιδέα να εισαχθεί η διδασκαλία μιας κοσμικής ηθικής είναι ταυτόχρονα αναγκαία και ανεπαρκής. Η εκκοσμίκευση στις αρχές του εικοστού αιώνα βασιζόταν στην πεποίθηση ότι η πρόοδος ήταν νόμος της ανθρώπινης ιστορίας και ότι συνοδευόταν υποχρεωτικά από την πρόοδο του λόγου και από την πρόοδο της δημοκρατίας. Σήμερα γνωρίζουμε ότι η ανθρώπινη πρόοδος δεν είναι ούτε σίγουρη ούτε μη αντιστρέψιμη. Γνωρίζουμε τις παθολογίες του λόγου και δεν μπορούμε να χαρακτηρίζουμε ανορθολογικά όλα όσα υπάρχουν μέσα στα πάθη, τους μύθους, τις ιδεολογίες. Οφείλουμε να επανέλθουμε στην πηγή του κοσμικού πνεύματος, στην πηγή του πνεύματος της Αναγέννησης, που είναι η έγερση προβλημάτων, η τροφοδοσία του προβληματισμού. Και οφείλουμε να θεωρήσουμε προβληματικό ακόμα και αυτό που ήταν η λύση, δηλαδή τον λόγο και την πρόοδο. Τι γίνεται λοιπόν με την ηθική; Για ένα κοσμικό πνεύμα οι πηγές της ηθικής είναι ανθρωποκοινωνιολογικές. Κοινωνιολογικές με την έννοια ότι η κοινότητα και η αλληλεγγύη είναι ταυτόχρονα οι πηγές της ηθικής και οι προϋποθέσεις του ευ ζην στην κοινωνία. Ανθρωπολογικές με την έννοια ότι κάθε ανθρώπινο υποκείμενο είναι φορέας μιας διπλής λογικής: μιας λογικής εγωκεντρικής, που το θέτει κυριολεκτικά στο κέντρο του κόσμου του και που οδηγεί στο «εγώ πρώτα απ’ όλα», και μιας λογικής του «εμείς», δηλαδή της ανάγκης για αγάπη και για κοινότητα που εμφανίζεται στο νεογέννητο και που αναπτύσσεται στην οικογένεια, στις ομάδες που ανήκουμε, στα κόμματα, στην πατρίδα. Βρισκόμαστε σε έναν πολιτισμό στον οποίο οι παλιές μορφές αλληλεγγύης έχουν φθαρεί, η εγωκεντρική λογική είναι υπεραναπτυγμένη, ενώ η λογική του συλλογικού «εμείς» είναι «υπανάπτυκτη». Γι’ αυτόν τον λόγο, εκτός από την εκπαίδευση, χρειάζεται να αναπτυχθεί μια μεγάλη πολιτική της αλληλεγγύης, που θα περιλαμβάνει την υποχρέωση της νεολαίας για προσφορά υπηρεσιών αλληλεγγύης και τη δημιουργία οίκων αλληλεγγύης που θα φροντίζουν για την περίθαλψη των απελπισμένων. Ετσι θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε ότι ένα από τα πολιτικά μας καθήκοντα είναι να κάνουμε τα πάντα για να αναπτύξουμε συνδυασμένα αυτά που εμφανίζονται ως ανταγωνιστικά στα δυαδικά πνεύματα: την ατομική αυτονομία και την κοινοτική ένταξη. Ετσι θα μπορέσουμε να δούμε ότι η μεταρρύθμιση της γνώσης και της σκέψης είναι αναγκαία, αλλά όχι επαρκής, προϋπόθεση για κάθε πολιτική ανανέωση και αναγέννηση.