Καθηγήτρια Πολεοδομίας & Αστικού Σχεδιασμού, Τμήμα Μηχ. Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολή, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Το φαινόμενο της 'αστικής συρρίκνωσης' ('urban shrinkage') μπορεί να αφορά σε περιφέρειες, μητροπόλεις, πόλεις, ή τμήματα πόλεων που εμφανίζουν για περισσότερο από δύο χρόνια σημαντική μείωση της οικονομικής, κοινωνικής και δημογραφικής βάσης τους. Τα αίτια είναι πολλά και σύνθετα και περιλαμβάνουν έναν ή περισσότερους από τους εξής παράγοντες: αποβιομηχάνιση προαστιοποίηση και εγκατάλειψη των κεντρικών αστικών περιοχών, οικονομική αναδιάρθρωση λόγω αλλαγής οικονομικού μοντέλου όπως για παράδειγμα, το πέρασμα από κεντρικά ελεγχόμενη οικονομία σε ελεύθερη οικονομία αγοράς, και τέλος, μια περιφερειακή, εθνική, ή διεθνής οικονομική κρίση.
Υπό τις νέες συνθήκες της εξελισσόμενης οικονομικής κρίσης δημόσιου χρέους στην Ευρωζώνη και ιδιαίτερα στην Ελλάδα, οι ελληνικές πόλεις εμφανίζουν έντονα σημεία συρρίκνωσης σε οικονομικό, χωρικό, κοινωνικό και δημογραφικό επίπεδο:
χιλιάδες επιχειρήσεις κλείνουν, κενά καταστήματα και γραφεία σε κεντρικούς εμπορικούς δρόμους, ανεργία που γιγαντώνεται με γοργούς ρυθμούς, εξαθλίωση κοινωνικών στρωμάτων και αύξηση αστέγων, κενά διαμερίσματα και κατοικίες λόγω εσωτερικής μετανάστευσης μεσαίων αστικών πληθυσμών προς φθηνότερες γειτονιές των πόλεων ή προς τις ιδιαίτερες πατρίδες τους στην ελληνική επαρχία, και λόγω μετανάστευσης προς χώρες με αναπτυγμένη οικονομία σε Ευρώπη, Β. Αμερική και Αυστραλία.
Η παρούσα εισήγηση επιχειρεί να (α) τεκμηριώσει τη συρρίκνωση των ελληνικών πόλεων και (β) να προτείνει στρατηγικές αστικής αναγέννησης που θα μπορούσαν να εφαρμοσθούν στις ελληνικές πόλεις.
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Αίτια και εκφάνσεις του φαινομένου της αστικής συρρίκνωσης διεθνώς.
Το φαινόμενο της 'αστικής συρρίκνωσης' ('urban shrinkage') είναι πολυδιάστατο και μπορεί να εμφανίζεται σε περιφέρειες, μητροπόλεις, πόλεις, ή τμήματα πόλεων που παρουσιάζουν για περισσότερο από δύο χρόνια σημαντική μείωση της οικονομικής, κοινωνικής και δημογραφικής βάσης τους [βλ. Pallagst and Wiechmann, 2005; Palagst 2007a; Palagst 2008; Palagst et. al 2009]. Το διεθνές ερευνητικό δίκτυο και παρατηρητήριο 'Shrinking Cities International Research Network (SCIRN) ορίζει ως 'συρρικνούμενη πόλη' ('shrinking city') μια πόλη με πληθυσμό τουλάχιστον 10.000 κατ. η οποία αντιμετωπίζει συνεχή δημογραφική μείωση για περίοδο τουλάχιστον δύο ετών ενώ συντελούνται οικονομικές αλλαγές και υπάρχουν συμπτώματα δομικής κρίσης [βλ. http://www.shrinkingcities.eu/ ]. Στη διεθνή βιβλιογραφία, ως βασικά αίτια και συνθήκες γέννεσης του φαινομένου της αστικής συρρίκνωσης καταγράφονται τα εξής (see Palagst et. al 2009, Reckien & Martinez-Fernandez 2010):
• Η προαστιοποίηση η οποία προσελκύει κατοίκους και επιχειρήσεις στον περιαστικό χώρο οδηγώντας σε οικονομική και δημογραφική μείωση τα κέντρα των πόλεων και τις κεντρικές περιοχές κατοικίας. Αυτό το είδος συρρίκνωσης έχει παρατηρηθεί και καταγραφεί κυρίως στις βορειο-Αμερικανικές πόλεις αλλά και στις βορειοδυτικές Ευρωπαϊκές πόλεις στο 2ο μισό του 20ου αιώνα αλλά και μέχρι σήμερα, με τυπικά παραδείγματα τις μητροπολιτικές περιοχές της Νέας Υόρκης, San Francisco, Los Angeles, Seattle. κ.α. [βλ. για τις βορειο-Αμερικανικές πόλεις Guest and Brown 2005, Audirac 2006, Beauregard 2009)
• Οικονομικοί μετασχηματισμοί και αποβιομηχάνιση, όπως η εξέλιξη/αλλαγή από το παραδοσιακό μοντέλο βιομηχανικής ανάπτυξης των πόλεων στο σύγχρονο μοντέλο ανάπτυξης νέων αστικών οικονομιών με προεξάρχουσες τις "δημιουργικές βιομηχανίες' ('creative industries') και τους τομείς υψηλής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας. Τέτοιες αλλαγές έχουν ως αποτέλεσμα το κλείσιμο των παλιών βιομηχανικών μονάδων, τη μείωση των θέσεων εργασίας, τη μετανάστευση του πληθυσμού προς περιοχές και πόλεις με προσφορά εργασίας, την εμφάνιση εγκαταλειμμένων βιομηχανικών κελυφών και γειτονιών κατοικίας. Αυτό το είδος συρρίκνωσης εμφανίσθηκε στις βορειο¬Αμερικανικές πόλεις και τις βορειοδυτικές Ευρωπαϊκές πόλεις από την δεκαετία του '80 και μέχρι 'σημερα με τυπικά παραδείγματα τις πόλεις Detroit, Cleveland, Glasgow, Liverpool and Manchester, St. Etienne, Gelsenkirchen, κ.α. [βλ. Rieniets 2009 και ειδικότερα, για τις βορειο-Αμερικανικές πόλεις Oswalt and Rieniets, 2007, Rybczynski and Linneman 1999, Mallach 2010, Hollander, 2010, και Stansel 2011, για τις Γαλλικές πόλεις Cunningham-Sabot and Fol 2007, για τις Αγγλικές πόλεις Liverpool and Manchester Ferrari and Roberts 2004a and 2004b].
• Οικονομική αναδιάρθρωση, όπως για παράδειγμα το πέρασμα από την κεντρικά σχεδιαζόμενη κρατική οικονομία στην ελεύθερη οικονομία των αγορών κατά τη δεκαετία του '90 στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Μια τέτοια οικονομική αναδιάρθρωση μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα το κλείσιμο των παλιών βιομηχανικών μονάδων, τη μείωση των θέσεων εργασίας, τη μετανάστευση του πληθυσμού προς περιοχές και πόλεις με προσφορά εργασίας, την εμφάνιση εγκαταλειμμένων βιομηχανικών κελυφών και γειτονιών κατοικίας. Αυτό το είδος αστικής συρρίκνωσης καταγράφηκε σε πρώην σοσιαλιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και ιδιαίτερα στην Ανατολική Γερμανία και την Πολωνία με σημαντικότερα παραδείγματα τις πόλεις Dresden, Leipzig, Watbrzych, Lodz [βλ. Marada, Grochowskia, and Kowalski 2007 και ειδικότερα για την Ανατολική Γερμανία Matthiesen 2005, Wiechmann 2008a και 2008b, Kuhn 2010, για την Πολωνία Stryjakiewicz et al 2011 και 2012].
• Δημογραφικές τάσεις - όπως για παράδειγμα οι χαμηλοί δείκτες γεννητικότητας που χαρακτηρίζουν τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες βορειο-Ευρωπαϊκές περιοχές όπως η Γερμανία, η Φιλανδία, η Σουηδία, αλλά και Μεσογειακές χώρες όπως η Ισπανία και η Ιταλία [βλ. Wiechmann 2008, και ειδικότερα για τη Γερμανία Kabisch et al 2006, Nipper et
al 2009].
• Διεθνείς οικονομικές συνθήκες και κρίσεις όπως για παράδειγμα η παγκοσμιοποίηση, η Ευρωπαϊκή ενοποίηση και η πρόσφατη και συνεχιζόμενη κρίση δημόσιου χρέους στην Ευρωζώνη - και κυρίως στην Ελλάδα, την Ιρλανδία, την Πορτογαλλία, την Ισπανία και την Ιταλία. Στο πλαίσιο νέων παγκόσμιων οικονομικών συνθηκών, όπως η παγκοσμιοποίηση και η Ευρωπαϊκή ενοποίηση, δημιουργούνται ενιαία δίκτυα πόλεων καθώς και διευρυμένες δυνατότητες μετακίνησης κεφαλαίων και μετεγκατάστασης επιχειρήσεων σε πόλεις και περιοχές με ελκυστικό μισθολογικό και φορολογικό κόστος. Αυτό οδηγεί σε έντονο ανταγωνισμό των πόλεων μεταξύ τους για την προσέλκυση κεφαλαίων και επιχειρήσεων, τη διατήρηση και ενίσχυση της αναπτυξιακής προοπτικής τους. Η αστική συρρρίκνωση είναι το αποτέλεσμα της αδυναμίας κάποιων ομάδων πόλεων να αντεπεξέλθουν στον ανταγωνισμό [βλ. ειδικότερα για την Ελλάδα Hatziprokopiou 2006]: Παράλληλα και με ανάλογο τρόπο, διεθνείς κρίσεις όπως η κρίση δημόσιου χρέους στην Ευρωζώνη, μπορούν να δημιουργήσουν οικονομική ύφεση που οδηγεί στην αστική συρρίκνωση: κλείσιμο επιχειρήσεων, υψηλούς δείκτες ανεργίας, πτώχευση μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων, μετανάστευση πληθυσμού, εμφάνιση εγκαταλειμμένων κτηρίων και γειτονιών. Οι επιπτώσεις της διεθνούς κρίσης δημόσιου χρέους στις ελληνικές πόλεις από το 2008 μέχρι σήμερα αποτελούν παράδειγμα για αυτό το είδος αστικής συρρίκνωσης.
2. ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΣΥΡΡΙΚΝΩΣΗΣ ΤΩΝ
ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ
Από τις αρχές της δεκαετίας του '90, μετά το άνοιγμα της οικονομίας των Βαλκανικών πρώην σοσιαλιστικών χωρών, η Ελλάδα υπήρξε ο μεγαλύτερος επενδυτής στις συγκεκριμένες περιοχές μέσω (α) μεγάλων ελληνικών επιχειρήσεων (τράπεζες, κατασκευαστικές εταιρείες, supermarkets) οι οποίες επέκτειναν το δίκτυό τους σε πόλεις της Αλβανίας, FYROM, Βουλγαρίας, Ρουμανίας, Σερβίας (β) μέσω μεσαίων ελληνικών επιχειρήσεων (στους κλάδους ένδυσης, υπόδησης, επίπλων, κ.α.) που μετεγκαθίσταντο εκεί λόγω ελκυστικού μισθολογικού και φορολογικού κόστους (βλ. Labrianidis 2001, Labrianidis et al. 1993, Hatziprokopiou 2006, Labrianidis 2008). Για τους ίδιους λόγους, πολυεθνικές εταιρείες (πχ. Goodyear, Cocal Cola) άρχισαν σταδιακά να μετεγκαθίστανται από την Ελλάδα στις Βαλκανικές πόλεις. Ως αποτελέσμα, οι ελληνικές πόλεις, και κυρίως εκείνες κοντά στα βόρεια σύνορα της χώρας, υπέστησαν συρρίκνωση της οικονομικής βάσης, μείωση των θέσεων εργασίας, ενώ εμφανίσθηκαν τα πρώτα κενά βιομηχανικά και βιοτεχνικά κτήρια σε αστικές περιοχές. Παράλληλα, η εντεινόμενη διάδοση των νέων τεχνολογιών στην επικοινωνία (διαδίκτυο, κινητή τηλεφωνία) και τα έργα μεταφορικών υποδομών (αστικοί αυτοκινητόδρομοι, προαστιακός, μετρό, αεροδρόμιο, κλπ) ενθάρρυναν την προαστιοποίηση και την αστική διάχυση στις μεγάλες ελληνικές πόλεις - κυρίως στην Αττική και τη Θεσσαλονίκη - οι οποίες επέφεραν τη μείωση κατοίκων και επιχειρήσεων στα κέντρα των πόλεων και στις κεντρικές αστικές περιοχές και συνθήκες κοινωνικής και οικονομικής παρακμής τους. Ωστόσο, αυτές οι αρνητικές συνέπειες για τα κέντρα των ελληνικών πόλεων εξισορροπήθηκαν από τις εξής συγκυριακές συνθήκες:
(α) τα μεταναστευτικά ρεύματα από τις Βαλκανικές χώρες και τις πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες προς τις ελληνικές πόλεις τα οποία προσέφεραν αφενός φθηνό εργατικό δυναμικό στις ελληνικές επιχειρήσεις και αφετέρου, νέους κατοίκους στις υποβαθμισμένες γειτονιές στα κέντρα των πόλεων [βλ. Kotzamanis et al 1998, Kotzamanis 2000a, Kotzamanis. 2000b].
(β) η οικονομική ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας με ρυθμούς 4-5% ετησίως, η οποία δημιουργούσε νέες ανάγκες και νέες θέσεις στην αγορά εργασίας,
(γ) τα μεγάλα έργα στην Αθήνα, την Αττική και επιλεγμένες ελληνικές πόλεις κατά την προετοιμασία για τη φιλοξενία των Ολυμπιακών Αγώνων του 20θ4 που επίσης δημιούργησαν χιλιάδες νέες θέσεις εργασίας.
3. ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΕΝΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΣΥΡΡΙΚΝΩΣΗ
ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ
Από την έναρξη της διεθνούς κρίσης το 2008 και την συνεχιζόμενη μέχρι σήμερα οικονομική κρίση δημόσιου χρέους στην Ευρωζώνη και ιδιαίτερα στην Ελλάδα, την Ιρλανδία, την Πορτογαλλία, την Ισπανία και την Ιταλία, οι ελληνικές πόλεις εμφανίζουν έντονα χαρακτηριστικά συρρίκνωσης: Το 2010 έκλεισαν πανελλαδικά 56.000 μικρομεσαίες επιχειρήσεις ενώ το 2011 ο αριθμός έφθασε τις 60.000. Σύμφωνα με το Εμπορικό και Βιοτεχνικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης, από την έναρξη της οικονομικής κρίσης, το σύνολο των επιχειρήσεων που έκλεισαν στη Θεσσαλονίκη ανέρχονται 16.990 (βλ. Πίνακα 1). Στο κέντρο της πόλης, υπάρχει μια αλυσίδα κενών εμπορικών καταστημάτων και γραφείων σε άλλοτε πολύ εμπορικούς δρόμους (βλ. Πίνακα 2) καθώς και γειτονιές (clusters) κενών βιοτεχνικών και επαγγελματικών κτηρίων όπως στην περιοχή του παλιού εμπορικού κέντρου (Οδός Βαλαωρίτου και Συγγρού) και στην περιοχή μεταξύ των οδών Δωδεκανήσου και Γιαννιτσών.
Η κατάσταση στην Αθήνα και την Αττική είναι παρόμοια: Στο κέντρο της Αθήνας περίπου το 1/3 των εμπορικών καταστημάτων είναι κενά, ενώ σε περιφερειακά εμπορικά κέντρα Δήμων της Αττικής το ποσοστό των κενών καταστημάτων κυμαίνεται από 17% -28,1% (βλ. Πίνακα 3). Στη διάρκεια διαδηλώσεων στο κέντρο της Αθήνας τον Φεβρουάριο του 2012, η έκφραση της κοινωνική έκρηξης εναντίον των μέτρων λιτότητας του Μνημονίου έφθασε μέχρι την πυρπόληση κτηρίων - γεγονός που οδήγησε σε περαιτέρω κλείσιμο επιχειρήσεων σε εμπορικούς δρόμους του κέντρου. Για παραδειγμα, στην Οδό Σταδίου, έναν από τους εμπορικότερους δρόμους της Αθήνας, τα κενά καταστήματα τον Μάρτιο 2012 έφθασαν το 42% (εφημερίδα Καθημερινή 08-03-2012).
Σε μεσαίου μεγέθους πόλεις, το τοπίο είναι ανάλογο. Για παράδειγμα, σε πρόσφατη έρευνα (1) μεταπτυχιακών φοιτητών στα κέντρα των πόλεων της Λάρισας και του Βόλου, τα ποσοστά κενών καταστημάτων κυμαίνονται στη Λάρισα από 4% (Οδός Ερμού) έως 42% (Οδός Πατρόκλου), ενώ στο Βόλο (βλ. Χάρτη στο Σχ. 1) κυμαίνονται από 10,3% (Οδός Βενιζέλου) έως 23,3% (Οδός Αναλήψεως). Σε άλλες μεσαίου μεγέθους πόλεις, το μέσο ποσοστό κενών καταστημάτων ανέρχεται σε 14,7% στην Καβάλα, 18,8% στην Κοζάνη, 18% στην Έδεσσα, 12,4% στη Βέροια, 15% στο Ηράκλειο και 20% στην Τρίπολη [στοιχεία: Εθνική Συνομοσπονδία Ελληνικού Εμπορίου ΕΣΕΕ, http://www.esee.gr και http://www.enet.gr 09-08-2011]
Σχήμα 1. Χάρτης Αποτύπωσης των κενών καταστημάτων στο εμπορικό κέντρο του Βόλου: α. Τα κενά καταστήματα σημειώνονται με μαύρο χρώμα. β. Οι δρόμοι με τα σχετικά μεγαλύτερα ποσοστά κενών καταστημάτων σημειώνονται με σκούρο γκρί χρώμα. Οι δρόμοι με τα σχετικά μεσαία ποσοστά σημειώνονται με ανοικτό γκρί χρώμα. Οι δρόμοι με τα σχετικά μικρότερα ποσοστά σημειώνονται με λευκό χρώμα.
Ως συνέπεια της οικονομικής κρίσης και της συρρίκνωσης των πόλεων, η ανεργία έχει δραματικά αυξηθεί από 7% το 2008 σε 21,5% το πρώτο τρίμηνο του 2012 ενώ ο συνολικός αριθμός ανέργων ανέρχεται σε 1.033.507 [στοιχεία: Ελληνική Στατιστική Αρχή ΕΛΣΤΑΤ www.statistics.gr]. Καθώς η ανεργία γιγαντώνεται με γοργούς ρυθμούς, εμφανίζεται εξαθλίωση κοινωνικών στρωμάτων και αύξηση αστέγων, κενά διαμερίσματα και κατοικίες λόγω μετανάστευσης. Αν και η ΕΛΣΤΑΤ δεν έχει ακόμη δημοσιοποιήσει την επεξεργασία όλων των στοιχείων της Απογραφής πληθυσμού 2011, από τα πρώτα στοιχεία καταγράφεται ήδη η τάση μείωσης του πληθυσμού σε εθνικό επίπεδο ενώ από στοιχεία μεσιτικών εταιρειών διαφαίνεται η τάση μετανάστευσης πληθυσμών από τις ελληνικές πόλεις [Η εφημερίδα Το Βήμα της Κυριακής 05-02-2012, σελ.Α34-Α35]. Ειδικότερα, παρατηρούνται τα εξής:
• Μετανάστευση ανέργων νέων με περιορισμένα ή μεσαία τυπικά προσόντα προς αγροτικούς οικισμούς και πολύ μικρές πόλεις, κυρίως προς την ιδιαίτερη πατρίδα τους, με στόχο την άσκηση αγροτικού επαγγέλματος και την αξιοποίηση οικογενειακής αγροτικής γης
• Μετανάστευση ανέργων νέων με υψηλά τυπικά προσόντα προς πόλεις της Ευρώπης, των ΗΠΑ και της Αυστραλίας με την ελπίδα καλύτερης επαγγελματικής καρριέρας και μεγαλύτερου εισοδήματος.
• Μετακόμιση κατοίκων από περιοχές κατοικίας υψηλών εισοδημάτων σε περιοχές κατοικίας μεσαίων και χαμηλών εισοδημάτων με την ελπίδα περιορισμού του κόστους ζωής στις μεγάλες πόλεις.
• Οι δείκτες γεννητικότητας φαίνεται ότι αρχίζουν να μειώνονται λόγω αφενός της μείωσης των εισοδημάτων των μεσαίων και χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων και αφετέρου, λόγω της κατάργησης πολλών κοινωνικών παροχών στα πλαίσια του προγράμματος λιτότητας του Μνημονίου. Είναι ενδεικτικό ότι σύμφωνα με την Απογραφή του 2011, ο συνολικός πληθυσμός σε εθνικό επίπεδο έχει μειωθεί σε 10.78 εκ. από 10,96 εκ. το 2001 παρά την συνεχιζόμενη εισροή οικονομικών μεταναστών από πτωχές χώρες της Ασίας.
Τέλος, μια άλλη συνέπεια της οικονομικής κρίσης, η οποία ταυτόχρονα αποτελεί χαρακτηριστικό της αστικής συρρίκνωσης, είναι η δραστική μείωση των τιμών ενοικίασης και αγοράς ακινήτων. Σε συνεντεύξεις με στελέχη εταιρειών αξιοποίησης ακινήτων, η πτώση των τιμών μεταξύ 2008 και 2012 αναφέρεται ότι κυμαίνεται μεταξύ 30% και 50%, με εντονότερη την πτώση τιμών στα επαγγελματικά ακίνητα (γραφεία, ισόγεια καταστήματα) από ό,τι στις κατοικίες, μεγαλύτερη στις μεγάλες πόλεις (Αθήνα, Θεσσαλονίκη) από ό,τι στις μεσαίες και μικρότερες πόλεις, και επίσης εντονότερη στα κέντρα των πόλεων από ό,τι στις περιφερειακές περιοχές κατοικίας και τα προάστια.
4. ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΡΡΙΚΝΩΣΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ
Στην αντιμετώπιση της συρρίκνωσης των ελληνικών πόλεων, οι βέλτιστες στρατηγικές και πρακτικές από τις βορειο-Αμερικανικές και Ευρωπαϊκές πόλεις μπορούν να εποτελέσουν πολύτιμο οδηγό.
Σύμφωνα με την Pallagst (2006), το πρόβλημα της συρρίκνωσης των Αμερικανικών πόλεων είναι συνυφασμένο με την αντίθεση 'προαστιοποίηση - κέντρο πόλης' [βλ. Mallach and Brachman 2010] και ο πολεοδομικός σχεδιασμός για την ανάσχεση του φαινομένου έχει πάντα επικεντρωθεί σε πολιτικές, έργα και δράσεις αναγέννησης του κέντρου, συχνά με βασικό 'εργαλείο' του σχεδιασμού την αύξηση της επιφάνειας του 'πρασίνου' [βλ. Tobias et al 2008, Schwarz 2008, Burkholder et al 2008].
Θεωρώντας τις ανατολικο-Ευρωπαϊκές πόλεις στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες, και ειδικότερα το επιτυχημένο παράδειγμα της Δρέσδης (βλ. Nipper et al. 2009, Wiechmann 2008b), το κλειδί της επιτυχίας φαίνεται ότι ήταν οι εξειδικευμένες τοπικές στρατηγικές αναζωογόννησης του κέντρου της Δρέσδης, οι οποίες εκπονήθηκαν υπό την καθοδήγηση της τοπικής αυτοδιοίκησης ενώ τα έργα και οι δράσεις χρηματοδοτήθηκαν κεντρικά από το κράτος με 2.7 εκ. € από το οκταετές πρόγραμμα 'City Restructuring East', και στάθηκαν ικανές να αναχαιτήσουν την αστική συρρίκνωση και να βάλουν την πόλη σε τροχιά οικονομικής και δημογραφικής ανάπτυξης από το 2000 και μετά. Αντιθέτως, σε άλλες ανατολικο-γερμανικές πόλεις (όπως Chemnitz, Gorlitz, Halberstadt), οι οποίες χρηματοδοτήθηκαν από το ίδιο πρόγραμμα, τα αποτελέσματα δεν ήταν θετικά διότι τα έργα των αστικών αναπλάσεων δεν στηρίχθηκαν σε εξειδικευμένες τοπικές στρατηγικές αναζωογόννησης.
Εξετάζοντας τις βορειοδυτικές Ευρωπαϊκές πόλεις, και ειδικότερα το επιτυχημένο παράδειγμα της Γλασκώβης η οποία είχε υποστεί μεγάλη συρρίκνωση λόγω αποβιομηχάνισης, το κλειδί της επιτυχίας φαίνεται ότι ήταν οι στοχευμένες αστικές αναπλάσεις νια τη δημιουργία clusters και επικέντρων επιχειρήσεων των νέων αστικών οικονομιών και ιδιαίτερα των δημιουργικών τεχνών ('creative industries') όπως επιχειρήσεις πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών (μουσεία, γκαλερί τέχνης, εταιρείες δίσκων μουσικής, ταινιών, multimedia, εκδόσεις, ΜΜΕ κλπ) και επιχειρήσεις προϊόντων και υπηρεσιών υψηλής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας (software design, internet design, fashion design,κ.α.). Η Γλασκώβη σήμερα θεωρείται "δημιουργικό κεντρο' και συνεχίζει να αναπτύσσεται στην ίδια κατεύθυνση (βλ. Aber 2007).
Στο παραπάνω πλαίσιο, οι ελληνικές πόλεις πρέπει να αναζητήσουν τη δική τους πορεία προς την ανάσχεση της συρρίκνωσης και τα προγράμματα αναγέννησης του κέντρου και των κεντρικών αστικών περιοχών τους θα πρέπει να συνταχθούν με βάση τα ιδιαίτερα χωρικά χαρακτηριστικά και δυνατότητες. Οι αρνητικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης και το φαινόμενο της αστικής συρρίκνωσης μπορούν να αποτελέσουν πρόκληση και ευκαιρία για την αναδόμηση των ελληνικών πόλεων.
Στην κατεύθυνση αυτή, προτείνονται τα εξής:
1. Κτιριακή αραίωση & κατά χρήση ενοποίηση των ακαλύπτων χώρων: Από τα σημαντικότερα πολεοδομικά προβλήματα των κεντρικών περιοχών των ελληνικών πόλεων θεωρούνται η πυκνή δόμηση, οι περιορισμένοι δημόσιοι υπαίθριοι χώροι και χώροι πρασίνου (πάρκα, πλατείες, κλπ) και η έλλειψη χώρων στάθμευσης. Η συγκυρία της εγκατάλειψης πολλών ακινήτων στα κέντρα των πόλεων καθώς και η σημαντική μείωση των τιμών αγοράς ακινήτων επιτρέπουν σήμερα στους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης να απαλλοτριώσουν μέσω του Πράσινου Ταμείου ακίνητα για την αύξηση των χώρων πρασίνου και γενικότερα, την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής
Ειδικότερα, στο σύστημα του περιμετρικού οικοδομικού τετραγώνου το οποίο χαρακτηρίζει τις κεντρικές περιοχές των ελληνικών πόλεων, η απαλλοτρίωση ενός εγκαταλειμμένου κτηρίου ή τουλάχιστον 2 εγκαταλειμμένων ισόγειων ιδιοκτησιών (καταστημάτων ή διαμερισμάτων) μπορεί να προσφέρει την απαραίτητη χωρική σύνδεση του ακάλυπτου χώρου στο εσωτερικό του τετραγώνου με το σύστημα των δρόμων. Με τον τρόπο αυτό, ο ακάλυπτος χώρος που σήμερα είναι κατακερματισμένος σε πολλές όμορες ιδιοκτησίες και βρίσκεται σε αχρησία, μπορεί να μετατραπεί με εργαλείο την 'κατά χρήση-ενοποίηση των ιδιοκτησιών, σε
(α) κοινόχρηστο χώρο πρασίνου εκεί όπου υπάρχει καλός ηλιασμός του ακαλύπτου χώρου, και
(β) σε κοινόχρηστο χώρο στάθμευσης αυτοκινήτων εκεί όπου δεν υπάρχει ο απαραίτητος ηλιασμός.
Το 'πρασίνισμα' του κέντρου των ελληνικών πόλεων και η αύξηση των χώρων στάθμευσης θα βελτιώσουν την ποιότητα ζωής, θα συμβάλουν στην προσέλκυση κατοίκων και επιχειρήσεων και θα ενισχύσουν την αναγέννηση του κέντρου.
2. Στοχευμένες ειδικές αναπλάσεις εγκαταλειμμένων περιοχών για τη δημιουργία clusters και επικέντρων των νέων αστικών οικονομιών:
Στις κεντρικές περιοχές των ελληνικών πόλεων, η εμφάνιση σειράς οικοδομικών τετραγώνων ή και ολόκληρων γειτονιών εγκαταλειμμένων κτηρίων, όπως για παράδειγμα στη Θεσσαλονίκη στην περιοχή του παλιού εμπορικού κέντρου (Οδοί Βαλαωρίτου, Συγγρού, Πλατεία Χρηματιστηρίου), επιτρέπει τη δέσμευση και το χαρακτηρισμό τους ως ζώνη ειδικής ανάπλασης-αναγέννησης.
Η στρατηγική των αναπλάσεων στις ειδικές ζώνες θα πρέπει να περιλαμβάνει (α) την ανάπλαση του δημόσιου υπαίθριου χώρου της περιοχής από τους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης και (β) τη θέσπιση οικονομικών και φορολογικών κινήτρων για την ανάπλαση των ιδιωτικών κτηρίων - ιδιαίτερα μέσω του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Jessica (see Triantafyllopoulos 2009; Triantafyllopoulos and Alexandropoulou 2010) - με στόχο την προσέλκυση επιχειρήσεων των νέων αστικών οικονομιών και ιδιαίτερα της δημιουργικής βιομηχανίας ('creative industries') (όπως επιχειρήσεις πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών) καθώς και των κλάδων της υψηλής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας.
Η δημιουργία τέτοιων επικέντρων μπορεί να ενισχύσει την τοπική οικονομία των πόλεων και αναχαιτίσει το φαινόμενο της ύφεσης και της συρρίκνωσης (see Gospodini 2006).
3. Με δεδομένο ότι η αστική συρρίκνωση είναι ένας δυναμικός παράγοντας, κρίνεται απαραίτητη η δημιουργία ειδικού ερευνητικού παρατηρητηρίου για τη διαχρονική καταγραφή του φαινομένου και των αλλαγών. Αντικείμενα έρευνας του παρατηρητηρίου πρέπει να είναι τα εξής:
(α) η καταγραφή, η χαρτογραφική αποτύπωση και η τεκμηρίωση της συρρίκνωσης των ελληνικών πόλεων και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών κάθε πόλης,
(β) η βελτίωση των γνώσεων για την αντιμετώπιση της αστικής συρρίκνωσης μέσω της δημιουργίας βάσης δεδομένων για στρατηγικές και βέλτιστες πρακτικές διεθνώς,
(γ) η δημιουργία ενός forum συζήτησης και ανταλλαγής απόψεων για τους τρόπους αντιμετώπισης της συρρίκνωσης των ελληνικών πόλεων, και
(δ) η δημιουργία ενός πλαισίου κοινών δράσεων μεταξύ των ελληνικών πόλεων.
(1) Η έρευνα πραγματοποιήθηκε την περίοδο Νοέμβριος 2011-Ιανουάριος 2012 από τις μεταπτυχιακές φοιτήτριες Ι. Γιαννακοπούλου, Β. Γότα, Χ. Καρούλα και Π. Νταφλούκα, υπό την επίβλεψη της καθ. Α. Γοσποδίνη στα πλαίσια του μαθήματος Τα Νέα Αστικά Τοπία και οι Νέες Αστικές Οικονομίες' του ΠΜΣ Πολεοδομία-Χωροταξία του Τμήματος Μηχ. Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφ. Ανάπτυξης, Παν. Θεσσαλίας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου