Τσβετάν Τοντορόφ: Δημοκρατία σημαίνει αντίσταση

 Επιμέλεια Θανάσης Γιαλκέτσης, Εφημερίδα των Συντακτών

Στο τέλος του βιβλίου του «Η νέα διεθνής αταξία» (Εστία, 2004),  κατέγραφε τις αξίες που ενώνουν τους Ευρωπαίους: ορθολογικότητα, δικαιοσύνη, δημοκρατία, ατομική ελευθερία, εκκοσμίκευση, ανεκτικότητα. Οι αξίες αυτές προσδιορίζουν μια ταυτότητα την οποία οι Ευρωπαίοι θεωρούν πολύτιμη. Υπάρχει βέβαια και η θλιβερή κληρονομιά της γηραιάς Ευρώπης, η αποικιοκρατία και ο ιμπεριαλισμός, οι εκατόμβες των δυο παγκόσμιων πολέμων, η θηριωδία των ολοκληρωτισμών κ.ο.κ. Το σχέδιο της ευρωπαϊκής ενοποίησης γεννήθηκε για να θέσει ένα τέρμα στους πολέμους μεταξύ των χωρών που συγκροτούν την Ευρώπη και να ενισχύσει μια ειρηνική συνεργασία, εμπνεόμενη από θεμελιώδεις αξίες όπως αυτές που κατέγραψε ο Τοντορόφ. Αν ενστερνιστούμε το όραμα της Ευρώπης που σκιαγραφούν αυτές οι αξίες, αντιλαμβανόμαστε εύκολα ότι οι ευρωπαϊκοί θεσμοί, όπως υπάρχουν σήμερα, δεν το υπηρετούν σωστά και επομένως θα έπρεπε να μετασχηματιστούν. Η ακόλουθη συνέντευξη του Τσβετάν Τοντορόφ δημοσιεύτηκε πρόσφατα στην ισπανική εφημερίδα «Ελ Παΐς».

• Ισχύει ακόμα ο κατάλογος των αξιών που είχατε συντάξει;

Οταν λέμε αξία δεν σημαίνει ότι όλοι τη σέβονται· είναι μάλλον ένα ιδεώδες παρά μια πραγματικότητα, ένας ορίζοντας προς τον οποίο κατευθυνόμαστε. Σήμερα, ωστόσο, αυτές οι αξίες απειλούνται.

• Τι γίνεται για παράδειγμα με την ελευθερία του ατόμου;

Η φιλελεύθερη δημοκρατία μας επέτρεψε στην οικονομία να μην εξαρτάται από καμία εξουσία, να κατευθύνεται μόνον από τους νόμους της αγοράς, χωρίς κανένα περιορισμό στις δράσεις των ατόμων, και γι’ αυτό η κοινότητα υποφέρει. Η οικονομία έγινε ανεξάρτητη και απείθαρχη σε οποιαδήποτε πολιτική εξουσία και η ελευθερία που αποκτούν οι πιο ισχυροί έγινε έλλειψη ελευθερίας για τους λιγότερο ισχυρούς.

Το κοινό καλό είναι ανυπεράσπιστο και απροστάτευτο και δεν διασφαλίζεται ούτε το ελάχιστο επίπεδό του που είναι αναγκαίο για την κοινότητα. Οταν η αλεπού είναι ελεύθερη στο κοτέτσι, οι κότες χάνουν την ελευθερία τους.

• Σήμερα, επομένως, το άτομο είναι πιο αδύναμο. Ποια ελευθερία τού απομένει τότε;

Παράδοξα είναι πιο αδύναμο, ναι, επειδή οι πιο ισχυροί κατέχουν περισσότερα, αλλά αυτοί είναι μια μικρή ομάδα, ενώ ο πληθυσμός φτωχαίνει και η ανισότητα αυξάνεται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Τα φτωχά άτομα δεν είναι ελεύθερα. Οταν δεν μπορείς να βρεις τρόπο να θεραπεύσεις την αρρώστια σου, όταν δεν μπορείς να ζεις στο σπίτι που είχες επειδή δεν μπορείς να πληρώσεις το δάνειό σου, δεν είσαι πλέον ελεύθερος. Δεν μπορείς να ασκείς την ελευθερία αν είσαι ανήμπορος· και τότε η ελευθερία γίνεται μια λέξη γραμμένη στα χαρτιά.

• Η ισότητα ωστόσο είναι μια θεμελιώδης αξία των δημοκρατιών μας. Χρειαζόμαστε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο;

Αν δεν μπορούμε να το τηρήσουμε, ένα κοινωνικό συμβόλαιο δεν είναι σπουδαίο πράγμα. Η ιδέα της ισότητας είναι πάντοτε παρούσα στη βάση της νομοθεσίας μας, αλλά δεν γίνεται πάντα σεβαστή. Η ψήφος σας μετράει όσο και η δική μου, αλλά ο στόχος της δημοκρατίας δεν είναι η ισοπέδωση, είναι κυρίως να προσφέρει το ίδιο σημείο αφετηρίας σε όλους στον βαθμό που είναι ίσοι απέναντι στον νόμο, επειδή τα χρήματα δεν εξαγοράζουν τον νόμο. Αυτή η αρχή όμως δεν γίνεται σεβαστή. Δείτε αυτό που πρόσφατα ενέκριναν οι νομοθέτες των Ηνωμένων Πολιτειών: δεκαπλασίασαν τα χρήματα που μπορούν να ξοδεύονται για μιαν εκλογική εκστρατεία. Οποιος δεν έχει χρήματα δεν θα μπορεί να απολαμβάνει τη συμπληρωματική ελευθερία να ξοδεύει, μιαν ελευθερία που διαθέτουν μόνον όσοι έχουν χρήματα. Αυτός ο κίνδυνος μιας υπερβολικής ελευθερίας των λίγων είναι το εμπόδιο στην ισότητα όλων.

• Οταν τα δικαιώματα γίνονται μια τυπική πραγματικότητα, τι μας απομένει;

Μας απομένει η δυνατότητα να διαμαρτυρόμαστε, να απευθυνόμαστε στη δικαιοσύνη. Δεν χρειάζεται να αλλάξουμε τις αρχές, επειδή είναι ήδη γραμμένες στα συντάγματά μας. Είδαμε όμως ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι να τις παρακάμπτουμε και είναι αναγκαίο η πολιτική εξουσία να μη συνθηκολογεί μπροστά στη δύναμη εκείνων των ατόμων που παραβιάζουν το κοινωνικό συμβόλαιο προς όφελός τους. Η ιδέα της αντίστασης μου φαίνεται θεμελιώδης στη δημοκρατική ζωή. Χρειάζεται να επαγρυπνούμε, ο Τύπος πρέπει να παίζει έναν όλο και πιο σημαντικό ρόλο στην καταγγελία των ατοπημάτων των κομμάτων, χρειάζεται οι άνθρωποι να μπορούν να παρεμβαίνουν, αλλά γνωρίζω ότι αυτό απαιτεί να είμαστε σε διαρκή εγρήγορση, να είμαστε θαρραλέοι και δραστήριοι.

• Εσείς μιλάτε για τους ανθρώπους, αλλά η εξουσία δεν πρέπει και αυτή να αλλάξει; Τι μπορούμε να προσδοκούμε από εξουσίες πολύ τοπικές μπροστά σε μια παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα;

Οφείλουμε να ενισχύσουμε την ευρωπαϊκή ενοποίηση επειδή η οικονομία είναι παγκοσμιοποιημένη. Η Ευρωπαϊκή Ενωση είναι η πιο μεγάλη αγορά του κόσμου με 500 εκατομμύρια ενεργούς πολίτες και καταναλωτές, με μια μεγάλη παράδοση στην ισορροπία μεταξύ υπεράσπισης του κοινού καλού και ατομικής ελευθερίας. Αν αναζωογονήσουμε αυτήν την ευρωπαϊκή παράδοση, αν κατορθώσουμε να δημιουργήσουμε πιο αποτελεσματικά και ενεργητικά όργανα στην Ενωση, θα μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε τη φοροδιαφυγή, τους φορολογικούς παραδείσους και να πάρουμε θεμελιώδεις αποφάσεις όπως, για παράδειγμα, εκείνες για τον ενεργειακό εφοδιασμό.

• Εχετε εμπιστοσύνη στην ευρωπαϊκή ηγεσία; Σε ηγέτες ικανούς να προσφέρουν φορολογική ασυλία προκειμένου να προσελκύσουν τους φοροφυγάδες στη χώρα τους, όπως έκανε ο Γιούνκερ στο Λουξεμβούργο;

Αν δεν τους εμπιστευόμαστε, θα πρέπει να αναλάβουν τις ευθύνες τους. Το Κοινοβούλιο, έτσι όπως τους επέλεξε, θα πρέπει να μπορεί να τους αποπέμψει.

• Το 2008, ορίσατε τις δυτικές χώρες ως «χώρες του φόβου» σε σχέση με τις χώρες της λαχτάρας, της μνησικακίας ή της αναποφασιστικότητας. Δεν είμαστε θύματα αυτού του φόβου;

Οι καταστροφές που προκλήθηκαν από αυτόν τον φόβο υπήρξαν πελώριες, όπως είδαμε στην έκθεση της Γερουσίας των Ηνωμένων Πολιτειών για τα βασανιστήρια της CIA, ή στην περίπτωση Σνόουντεν, ο οποίος αποκάλυψε ότι η Αμερική παρακολουθούσε το τηλέφωνο της Ανγκελα Μέρκελ, λες και αυτή θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει μιαν απειλή. Η ιδέα ότι θα μπορούσαμε να νομιμοποιήσουμε τα βασανιστήρια είναι ένα σοκ για όποιον πιστεύει στην αξία της δημοκρατίας και οι Ευρωπαίοι την αποδέχθηκαν πειθήνια. Οι αποκαλύψεις του Σνόουντεν είναι πολύ ανησυχητικές, γιατί φανερώνουν την αρχή ενός ολοκληρωτικού κράτους που συλλέγει όλες τις δυνατές πληροφορίες για τους πολίτες του, όπως έκαναν η Καγκεμπέ ή η Στάζι σε ολοκληρωτικές χώρες σαν την ΕΣΣΔ ή την Ανατολική Γερμανία. Τότε χρησιμοποιούσαν ένα σύστημα ανώνυμων καταδόσεων, που σήμερα έχει γίνει αρχαϊκό, επειδή η τεχνολογία καθιστά πιο εύκολη τη συλλογή πληροφοριών, αλλά με όλα αυτά οι ατομικές ελευθερίες περιορίζονται σε μια χίμαιρα.

• Ποια θα είναι η Ευρώπη μετά την κρίση;

Δεν γνωρίζω αν η κρίση θα τελειώσει. Ξέρουμε ότι οι οικονομίες δεν υπακούουν σε ορθολογικά κίνητρα, αλλά υποκινούνται από πάθος ή από τρέλα, κίνητρα που αμφισβητούν όλα τα προγνωστικά. Ισως η κρίση να τερματιστεί το 2015, αλλά θα μπορούσε να διαρκέσει και για άλλα δέκα χρόνια ή ίσως να μην τερματιστεί ποτέ.