Η «Ελληνική Βαϊμάρη» και το μέλλον της Ευρώπης

Του Cas Mudde, Eπίκουρου καθηγητή στη Σχολή Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου της Georgia (Η.Π.Α), www.huffingtonpost.gr/

Μετά τις βουλευτικές εκλογές του Μαΐου και του Ιουνίου του 2012, η Ελλάδα ήταν η ευρωπαϊκή χώρα που συγκέντρωσε τις περισσότερες δυσοίωνες προβλέψεις αναφορικά με το μέλλον της. Παρόλο που και σε άλλες χώρες της Ευρώπης τα ακροδεξιά κόμματα σημείωσαν αντίστοιχα υψηλές εκλογικές επιδόσεις, το 6,9% της Χρυσής Αυγής προκάλεσε έκπληξη και ανησυχία. Ορδές δημοσιογράφων και σχολιαστών κατέφθασαν στην Αθήνα, επιχειρώντας να εξηγήσουν το φαινόμενο. Οι περισσότεροι από αυτούς περιορίστηκαν σε ρητορικά ερωτήματα («επέστρεψε ο φασισμός στην Ευρώπη;»), ενώ αυτοαποκαλούμενοι «ειδικοί» από κάθε γωνιά του πλανήτη ανέτρεξαν στο αναπόφευκτο τραύμα της Γερμανική Βαϊμάρης, ώστε να «αποκωδικοποιήσουν» την τότε ελληνική πραγματικότητα. Ορισμένοι έσπευσαν να ισχυριστούν ότι η «Βαϊμάρη του Αιγαίου» είναι το μέλλον ολόκληρης της Ευρώπης! Η ιδέα είναι απλή: η οικονομική κρίση τροφοδοτεί την απόγνωση, η οποία με τη σειρά της οδηγεί στην ενίσχυση και την στήριξη αντιδημοκρατικών κομμάτων. Εξάλλου, δεν ήταν η «Μεγάλη Ύφεση» του 1929 που «δημιούργησε» τον Αδόλφο Χίτλερ; Αν και αυτό μέχρι κάποιο βαθμό είναι αλήθεια, ο Χίτλερ ποτέ δεν κέρδισε περισσότερο από το 1/3 των ψήφων και η αναρρίχηση του στην εξουσία ήταν εφικτή γιατί το επέτρεψε η αφελής και οπορτουνιστική συμπεριφορά του πολιτικού κατεστημένου. Μάλιστα, την ίδια περίοδο, το Κραχ του 1929 δεν προκάλεσε σε άλλες χώρες την άνοδο ακροδεξιών κομμάτων στην εξουσία μέσω εκλογών. Επομένως η Γερμανική Βαϊμάρη δεν ήταν ο κανόνας, αλλά η εξαίρεση. Είναι πράγματι δόκιμο να πούμε ότι η οικονομική κρίση του 2008 δημιούργησε μια Ελληνική Βαϊμάρη; Αν αποφανθούμε θετικά τότε πρόκειται πράγματι για εξαίρεση ή για το μέλλον της Ευρώπης; Με μια γρήγορη ματιά η σωστή απάντηση μοιάζει με ένα κατηγορηματικό «όχι». Τα αμιγώς ακραία κόμματα της Δεξιάς και της Αριστεράς έλαβαν συνολικά περίπου το 12% της επικρατείας: Η Χρυσή Αυγή κέρδισε το 6.3% και το ΚΚΕ το 5.5%. Ωστόσο, τα λαϊκίστικα κόμματα κέρδισαν συνολικά περισσότερο από το 40%: ο ΣΥΡΙΖΑ το 36.6% και οι Ανεξάρτητοι Έλληνες το 4.8%.

Και ενώ οι λαϊκιστές δυσφορούν με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της φιλελεύθερης δημοκρατίας (π.χ. δικαιώματα για τις μειονότητες, πλουραλισμός, κτλ.), αποδέχονται τις βασικές αρχές της δημοκρατίας, δηλαδή την λαϊκή κυριαρχία και την αρχή της πλειοψηφίας. Εν ολίγοις, τα βασικά κόμματα που στηρίζουν την φιλελεύθερη δημοκρατία στην Ελλάδα είναι μειοψηφία, αφού στο σημερινό κοινοβούλιο τα κόμματα υπέρ της φιλελεύθερης δημοκρατίας κρατούν μονάχα 106 από τις 300 έδρες! Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι ενώ η Δημοκρατία της Βαϊμάρης ήταν μια δημοκρατία δίχως δημοκράτες, στην περίπτωση της σύγχρονης Ελλάδας συναντάμε μια φιλελεύθερη δημοκρατία χωρίς φιλελεύθερους δημοκράτες.

Υπάρχει και μια επιπλέον ομοιότητα ανάμεσα στην Γερμανική Βαϊμάρη και την «Ελληνική Βαϊμάρη»: αποτελεί την εξαίρεση και όχι τον κανόνα. Όπως ακριβώς το Κραχ του 1929 δεν οδήγησε σε μια πανευρωπαϊκή άνοδο των φασιστικών κομμάτων, έτσι και η οικονομική κρίση του 2008 δεν έχει οδηγήσει σε μια πανευρωπαϊκή έξαρση στην υποστήριξη ακροδεξιών κομμάτων. Πρακτικά, η Χρυσή Αυγή ήταν το μοναδικό ακροδεξιό κόμμα που αύξησε την εκλογική δύναμη του, έστω και μετριοπαθώς. Μάλιστα είναι αρκετά εντυπωσιακό ότι σε όλες τις υπόλοιπες χώρες στις οποίες εφαρμόστηκε «μνημόνιο» κανένα ακροδεξιό κόμμα δεν αύξησε την ισχύ του -το Εθνικό Λαϊκό Κόμμα, το Κυπριακό «ξαδερφάκι» της Χρυσής Αυγής είναι ίσως η πιο πετυχημένη περίπτωση με το αμελητέο ποσοστό του 1.1% στις εκλογές του 2011 και με ένα 2.7% στις Ευρωεκλογές του 2014. Αν μπορούμε να διαπιστώσουμε ένα κοινό μοτίβο στην εκλογική συμπεριφορά των χωρών που έλαβαν προγράμματα διάσωσης, θα δούμε την κοινή κατάρρευση των παραδοσιακών κομμάτων, κυρίως εκείνων της κεντροαριστεράς, αλλά και την άνοδο των αριστερών λαϊκίστικων κομμάτων.

Και στην παραπάνω περίπτωση, η Ελλάδα αποτελεί εξαίρεση. Ο ΣΥΡΙΖΑ από το 4.6 του 2007 έφτασε στο 36.6% στις εκλογές του 2015, όταν το ΠΑΣΟΚ κατέρρευσε στο 4.7% από το 43.9% που κατείχε το 2009. Μέχρι τώρα τα δεδομένα αυτά περιορίζονται στην περίπτωση της Ελλάδας, αν και οι πρόσφατες δημοσκοπήσεις στην Ισπανία αποδεικνύουν ότι το επίσης αριστερό λαϊκίστικο κόμμα των Podemos και η αντίστοιχη κατάρρευση του Σοσιαλιστικού Κόμματος ακολουθούν το μοτίβο της Ελλάδας, με μικρότερη ένταση και έκταση. Επίσης, αν και η Ιταλία βίωσε την μετεωρική άνοδο ενός -τρόπο τινά- αριστερόστροφου λαϊκίστικου σχηματισμού («Το Κίνημα των Πέντε Αστέρων» του κωμικού Μπέπε Γκρίλο), αυτή συνδυάστηκε με μια σχετικά πιο μετριοπαθή υποχώρηση του κεντροαριστερού Δημοκρατικού Κόμματος. Αντίθετα, το ενδιαφέρον που παρατηρούμε στην περίπτωση της Ιταλίας είναι η γενικευμένη υποχώρηση της επιρροής τόσο των κεντροδεξιών κομμάτων (Forze Italia) όσο και των λαϊκίστικων κομμάτων της άκρας Δεξιάς (Λίγκα του Βορρά).

Κοντολογίς, η Ελλάδα δεν είναι η Ευρώπη, και η Ευρώπη δεν είναι η Ελλάδα. Κάτω από ένα αυστηρό πρίσμα, η σύγχρονη Ελλάδα σε καμία περίπτωση δεν είναι ίδια με την Γερμανική Βαϊμάρη, καθώς η βασικότερη αμφισβήτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας προέρχεται από τους λαϊκιστές και όχι από κάποιους εξτρεμιστές αντι-δημοκράτες. Ωστόσο, παραμένουν ορισμένες σημαντικές ομοιότητες. Όπως ακριβώς η Γερμανική Βαϊμάρη ήταν μια δημοκρατία χωρίς δημοκράτες, έτσι και σήμερα η Ελλάδα είναι μια φιλελεύθερη δημοκρατία χωρίς φιλελεύθερους δημοκράτες. Αλλά ενώ η Γερμανική Βαϊμάρη ήταν ένα κράτος σε αέναη κρίση, η Ελλάδα έχει διανύσει σημαντικές περιόδους οικονομικής και πολιτικής σταθερότητας. Ωστόσο, όπως έχει υποστηρίξει ο Τάκης Παππάς, ποτέ στην πραγματικότητα το πολιτικό κατεστημένο δεν θεμελίωσε μια αληθινά φιλελεύθερη δημοκρατία στην Ελλάδα. Ο Ανδρέας Παπανδρέου διαμόρφωσε το ΠΑΣΟΚ σε ένα αριστερό λαϊκίστικο κόμμα εξουσίας με πελατειακές δομές και όχι σε ένα παραδοσιακό Δυτικοευρωπαϊκό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Αντίστοιχα, η Νέα Δημοκρατία ως ο κεντροδεξιός αντίπαλος του ΠΑΣΟΚ, αντέγραψε την πελατειακή αντίληψη του ΠΑΣΟΚ για το κράτος, αλλά όχι την λαϊκίστικη αντίληψη της πολιτικής.

Επομένως, η οικονομική κρίση του 2008 δεν ήταν εκείνη που μετέτρεψε την Ελλάδα σε μια μη φιλελεύθερη δημοκρατία ή -ακριβέστερα-σε μια ελλειμματική φιλελεύθερη δημοκρατία, γιατί πάντα ήταν τέτοια. Επιπλέον, η οικονομική κρίση δεν ενίσχυσε τα πολιτικά άκρα, αφού η Ελλάδα είχε πάντα μια ισχυρή παράδοση ακραίων κομμάτων με μεγάλη επιρροή όπως το ΚΚΕ εξωτερικού. Το μοναδικό σημείο απόκλισης και αλλαγής στην τρέχουσα ελληνική πολιτική σκηνή εντοπίζεται στην αντικατάσταση του κεντροαριστερού λαϊκίστικου ΠΑΣΟΚ από τον ΣΥΡΙΖΑ. Το πόσο σπουδαία και καθοριστική θα είναι αυτή η μεταμόρφωση για την ελληνική (φιλελεύθερη) δημοκρατία, θα αποδειχθεί τους προσεχείς μήνες και χρόνια.

O Cas Mudde θα βρίσκεται στην Ελλάδα για μια σειρά διαλέξεων σχετικά με την άνοδο του λαϊκισμού και της ακροδεξιάς στην Ευρώπη:

Παρασκευή 20/3, στην Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, 7:30 μ.μ.
Δευτέρα 23/3 στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 6:00 μ.μ.
Πέμπτη 26/3 στο Ολλανδικό Ινστιτούτο Αθηνών, 3:00 μ.μ.
Πέμπτη 26/3 στο Free Thinking Zone, Αθήνα, 7:30 μ.μ.