Η ηθική αντίσταση του υποκειμένου

 Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συντακτών

Από πρώτη άποψη φαίνεται παράδοξο: ένας κορυφαίος κοινωνιολόγος να διαπιστώνει και να αναγγέλλει «το τέλος των κοινωνιών». Πράγματι, ο 88χρονος Αλέν Τουρέν δημοσίευσε πρόσφατα το τελευταίο βιβλίο του με τίτλο «La fin des sociétés» (Seuil, 2013). Στην ακόλουθη συνέντευξη, που έδωσε στην ιταλική εφημερίδα «La Repubblica», ο Αλέν Τουρέν εξηγεί τις θέσεις που αναπτύσσει στο βιβλίο του.

• Με ποιαν έννοια μιλάτε για «το τέλος των κοινωνιών»;

Μια κοινωνία καθοριζόταν πάντοτε από ένα σύνολο πρακτικών αλλά και από ένα σύστημα θεμελίωσης της πραγματικότητας. Στο παρελθόν, οι κοινωνίες έγιναν αντιληπτές και θεμελιώθηκαν με τρόπο θρησκευτικό, ενώ έπειτα, με αφετηρία την Αναγέννηση, θεμελιώθηκαν μέσα από την πολιτική σκέψη. Στη συνέχεια, στους τελευταίους δύο ή τρεις αιώνες, η βιομηχανική κοινωνία έγινε αντιληπτή με κοινωνικοοικονομικούς όρους, σε σημείο που τελικά κοινωνία και οικονομία κατέληξαν να ταυτίζονται.

• Στις τελευταίες δεκαετίες τι άλλαξε;

Με αφετηρία τη δεκαετία του 1960 παρακολουθήσαμε τη βαθμιαία παρακμή του βιομηχανικού καπιταλισμού, δεδομένου ότι ένα όλο και πιο σημαντικό τμήμα των διαθέσιμων κεφαλαίων έπαψαν να έχουν μιαν οικονομική λειτουργία. Επικράτησε ο χρηματοπιστωτικός και κερδοσκοπικός καπιταλισμός, ο οποίος αποσπά κεφάλαια από τις παραγωγικές επενδύσεις. Αυτός ο μετασχηματισμός του καπιταλισμού βαθμιαία ακύρωσε το νόημα όλων των κοινωνικών και πολιτικών εννοιών με τις οποίες είχαμε συνηθίσει να σκεφτόμαστε τη σύγχρονη κοινωνία. Εχουμε μπει έτσι σε μια μετακοινωνική εποχή.

• Τι σημαίνει αυτό;

Η κοινωνία διαμορφώνεται τη στιγμή κατά την οποία οι οικονομικοί πόροι αποκτούν μια κοινωνική μορφή μέσω των θεσμών. Οταν ένα μέρος των πόρων δεν κυκλοφορεί πλέον στην κοινωνία, οι κοινωνικές κατασκευές αδειάζουν από τα περιεχόμενά τους. Σήμερα όλες οι έννοιες και οι θεσμοί που μας βοηθούσαν να σκεφτόμαστε και να θεμελιώνουμε την κοινωνία κράτος, έθνος, δημοκρατία, τάξη, οικογένεια δεν μπορούν να μας χρησιμεύσουν. Ηταν τέκνα του βιομηχανικού καπιταλισμού. Στην εποχή του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού δεν αντιστοιχούν πλέον σε τίποτα. Δεν μας βοηθούν πλέον να σκεφτούμε τις σύγχρονες κοινωνικές πρακτικές και να κυβερνήσουμε τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Με αυτόν τον τρόπο το κοινωνικό υποχωρεί.

• Από ’δώ προέρχεται και η ιδέα του τέλους των κοινωνιών;

Ο θρίαμβος του κερδοσκοπικού χρηματοπιστωτικού τομέα αφοπλίζει την πολιτική και την οικονομία, αποδιαρθρώνοντας τις κοινωνίες έτσι όπως τις είχαμε γνωρίσει και σκεφτεί μέχρι τώρα. Μπροστά σε αυτήν την κατάσταση, ορισμένοι νομίζουν ότι η σύγχρονη κοινωνία είναι ικανή να μετασχηματιστεί από μόνη της. Φαντάζονται μια λειτουργική τεχνική κοινωνία, τέκνο ενός άγριου τεχνολογικού καπιταλισμού, που δεν χρειάζεται πλέον συστήματα εννοιών και κοινωνικών αναλύσεων. Αλλά όταν δρούμε στερούμενοι συστημάτων θεμελίωσης της πραγματικότητας, ανοίγουμε τον δρόμο για την οπισθοδρόμηση προς τις ψευδοθρησκείες και τις ψευδοπολιτικές, τον κοινοτισμό και την ιδεοληψία της ταυτότητας, τον ξέφρενο ατομικιστικό ηδονισμό που τροφοδοτεί την ψύχωση και τη βία πάνω στους εαυτούς μας και πάνω στους άλλους.

• Υπάρχει εναλλακτική λύση;

Δεδομένου ότι οι παλιές έννοιες δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν, χρειάζεται να βρούμε νέες. Χρειάζεται να ενδιαφερθούμε ιδιαίτερα για τις έννοιες του αυτοσυνείδητου υποκειμένου. Στις κοινωνίες του αναστοχασμού το υποκείμενο κατέχει κεντρική θέση. Στο παρελθόν, το κοινωνικό βασιζόταν στην ιδέα της σχέσης με τον άλλο. Σήμερα χρειάζεται να αναγνωρίσουμε την προτεραιότητα της σχέσης με τους εαυτούς μας. Αυτή η σχέση είναι θεμελιώδης, δημιουργική και δίνει ένα νόημα στην πραγματικότητα. Μέσα από αυτόν τον δρόμο το άτομο μπορεί να ξαναγίνει υποκείμενο με κοινωνική δράση. Οχι πλέον περνώντας από το κοινωνικό, από την πολιτική ή από τη θρησκεία, αλλά περνώντας από τον εαυτό του ως υποκείμενο.

• Στο ατομικό επίπεδο μετρούν η συνείδηση και η υπευθυνότητα…

Φυσικά. Και όταν μιλάμε για υποκείμενο, μιλάμε για δικαιώματα. Το τέλος των παλιών εννοιών έχει αφήσει ένα μεγάλο κενό. Σαν να είμαστε σε ένα θέατρο όπου το κοινό παρατηρεί μια σκηνή χωρίς ηθοποιούς. Χρειάζεται κάθε άτομο θεατής να ανέβει στη σκηνή και να απευθυνθεί στον εαυτό του και στους άλλους θεατές. Και στο επίκεντρο του στοχασμού του πρέπει να βρίσκονται τα θεμελιώδη δικαιώματα, επειδή τα δικαιώματα συγκροτούν το κοινωνικό. Σέβομαι τον Στεφάν Εσέλ, αλλά η αγανάκτηση δεν αρκεί. Σήμερα χρειάζεται να ξεκινήσουμε ξανά από τα δικαιώματα και από την υπεράσπισή τους, όπως ήδη συμβαίνει σε πολλά μέρη του κόσμου. Και όπως κάνει και ο νέος πάπας, ο οποίος φαίνεται να υιοθετεί το λεξιλόγιο της ηθικής. Η Χάνα Αρεντ υπογράμμισε το δικαίωμα να έχουμε δικαιώματα. Εγώ προσθέτω ότι τα δικαιώματα βρίσκονται πάνω από τους νόμους.

• Μέσα από το υποκείμενο είναι δυνατό να αντισταθούμε στο τέλος των κοινωνιών;

Το ζήτημα των δικαιωμάτων είναι θεμελιώδες προκειμένου να ξανασκεφτούμε την κοινωνία. Η ελευθερία, η ισότητα, αλλά και το δικαίωμα στην αξιοπρέπεια, που εμποδίζει το ενδεχόμενο το ανθρώπινο σώμα να μπορεί να πουλιέται σαν εμπόρευμα. Η υπεράσπισή τους αναδημιουργεί τους κοινωνικούς δεσμούς. Αυτές οι ηθικές μέριμνες δεν είναι αφηρημένες προσδοκίες, δεδομένου ότι είναι ήδη παρούσες στην κοινωνία πολιτών πολύ περισσότερο από όσο μπορούμε να φανταστούμε.

• Προωθώντας την ηθική αντίσταση στην αποσύνθεση του κοινωνικού δεν κινδυνεύουμε να αντιπαραθέσουμε την ηθική στην πολιτική;

Η αντιπαράθεση σήμερα είναι αναγκαία, δεδομένου ότι αυτό που αποκαλούμε «πολιτική» είναι ήδη μια πραγματικότητα πολύ υποβαθμισμένη και ευτελισμένη. Ο ευγενής χαρακτήρας της πολιτικής δράσης μπορεί να αναγεννηθεί μόνον από την ηθική. Οχι από μια ταξική πολιτική, όχι από μια πολιτική του έθνους, όχι από μια πολιτική των συμφερόντων ή από μια πολιτική του ιερού. Χρησιμοποιώντας αυτές τις έννοιες του παρελθόντος η πολιτική δεν κατορθώνει πλέον να μιλάει στους ανθρώπους. Γίνεται αφασική.

• Τι μπορούμε να κάνουμε επομένως για να αναζωογονήσουμε το κοινωνικό και να πάρουμε τις αποφάσεις που μας αφορούν όλους;

Η ιδέα της πολιτικής που παίρνει τις αποφάσεις στο όνομα του κοινού συμφέροντος δεν λειτουργεί πλέον. Σήμερα χρειάζεται να ξεκινήσουμε από ένα ηθικό αίτημα που μετασχηματίζεται σε συγκεκριμένες δράσεις και σε θεσμούς. Ας πάρουμε για παράδειγμα τα δικαιώματα των γυναικών. Η γυναικεία συνθήκη έχει γίνει ένα από τα καθοριστικά στοιχεία για να αξιολογήσουμε τον βαθμό ανάπτυξης μιας κοινωνίας. Κατά τη γνώμη μου, ο μόνος σημαντικός και ευγενής σκοπός της πολιτικής είναι να ευνοήσει τη γέννηση νέων κοινωνικά δρώντων υποκειμένων. Και αυτό δεν είναι δυνατό χωρίς να περάσουμε μέσα από το υποκείμενο και τα δικαιώματά του. Μόνον έτσι αναδημιουργείται το κοινωνικό.

• Με αυτόν τον τρόπο θα γίνει δυνατό να αναζωογονήσουμε τις δημοκρατίες μας που βρίσκονται σε κρίση;

Η δημοκρατία, που σήμερα μοιάζει στερούμενη νοήματος, θα μπορέσει να ξαναβρεί ένα νόημα μόνον αν κατορθώσουμε να δημιουργήσουμε δημοκρατικά υποκείμενα. Δεν υπάρχει δημοκρατία αν δεν υπάρχουν δημοκρατικές πεποιθήσεις. Οι θεσμοί από μόνοι τους, χωρίς τα δρώντα υποκείμενα που θα τους εμψυχώνουν, δεν μπορούν να λειτουργήσουν. Γι’ αυτό χρειάζεται να μετασχηματίσουμε τα άτομα σε υποκείμενα ικανά για κοινωνική δράση. Είναι ένα επείγον καθήκον, επειδή σήμερα οι δημοκρατικές πεποιθήσεις δεν μου φαίνεται να είναι πολύ διαδεδομένες.