Ενρίκο Μπερλινγκουέρ: Ο άνθρωπος που ήθελε να ενώσει όλους τους Ιταλούς

Του Περικλή Δημητρολόπουλου, ΝΕΑ 
Ντοκιμαντέρ για τον ηγέτη του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος (PCI) και εμπνευστή του ιστορικού συμβιβασμού, τριάντα χρόνια μετά τον θάνατό του

Στην κάμερα του Βάλτερ Βελτρόνι παρελαύνουν πολλά πρόσωπα. Ενα από αυτά είναι ο Πιέτρο Ινγκράο, ιστορικό στέλεχος του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος - καταπονημένος από τα 99 χρόνια που κουβαλά στην πλάτη του αλλά αρκετά διαυγής για να περιγράψει τη στιγμή που «έφθασε το φέρετρο από την Πάντοβα, με ένα τεράστιο πλήθος να ακολουθεί». Επειτα είναι ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ενωσης, που αναφέρεται στην καχυποψία με την οποία έβλεπε η Μόσχα τον ηγέτη του PCI. Μετά, ο πρώην αμερικανός πρεσβευτής στη Ρώμη Ρίτσαρντ Γκάρντνερ που μιλάει για τον σκεπτικισμό με τον οποίο υποδέχθηκε η Ουάσιγκτον το άνοιγμα του κομμουνιστή ηγέτη στο ΝΑΤΟ. Είναι και ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Τζόρτζιο Ναπολιτάνο που συγκινείται στην ανάμνηση ενός ανθρώπου που θαύμαζε αλλά με τον οποίο δεν συμφωνούσε. Και είναι τέλος οι μαθητές του σχολείου στο Σάσαρι της Σαρδηνίας - το ίδιο σχολείο όπου πήγαινε ο ίδιος την εποχή του φασισμού. «Ποιος ήταν ο Ενρίκο Μπερλινγκουέρ;» είναι η ερώτηση που τους απευθύνεται. Τα παιδιά δηλώνουν άγνοια. Ο εμπνευστής του «ιστορικού συμβιβασμού» και μία από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της ευρωπαϊκής Αριστεράς τούς είναι παντελώς άγνωστος. Η πιο συγκλονιστική μαρτυρία, όμως, είναι του Σίλβιο Φινέσο, ενός εργάτη από την Πάντοβα που περιγράφει ακόμη και σήμερα με πόνο την κατάρρευση του Μπερλινγκουέρ στο βήμα. Ο ηγέτης του PCI διακόπτει την ομιλία του, την τελευταία ενόψει των ευρωεκλογών του 1984, πίνει λίγο νερό, σκουπίζει το μέτωπό του με ένα μαντίλι, προσπαθεί να συνεχίσει, διακόπτει και πάλι, βάζει και βγάζει τα γυαλιά του, ξαναπίνει νερό, προσπαθεί και πάλι να μιλήσει, στο ακροατήριο απλώνεται ανησυχία, κάποιοι του φωνάζουν να σταματήσει, «φτάνει!», «δεν νιώθει καλά!», «βοηθήστε τον!».
Εκείνος, όμως, επιμένει και καταφέρνει να ολοκληρώσει μια ομιλία που έμελλε να είναι η τελευταία όχι μόνο της πολιτικής του ιστορίας αλλά και της ίδιας του της ζωής. Ο Μπερλινγκουέρ επιστρέφει στο ξενοδοχείο του, ξαπλώνει στο κρεβάτι του και πέφτει σχεδόν αμέσως σε κώμα. Μεταφέρεται στο νοσοκομείο όπου θα αφήσει την τελευταία του πνοή λίγες ώρες αργότερα από εγκεφαλική αιμορραγία. Το ημερολόγιο έγραφε 11 Ιουνίου 1984.

Το ντοκιμαντέρ «Ηταν ο Μπερλινγκουέρ» γυρίστηκε από τον Βάλτερ Βελτρόνι τριάντα χρόνια από τότε και προβάλλεται από προχθές στις ιταλικές αίθουσες. Χρηματοδότης είναι το συνδρομητικό τηλεοπτικό δίκτυο SKY. Ο πρώην διευθυντής της «Ουνιτά» και ιδρυτής του Δημοκρατικού Κόμματος που έχασε τις εκλογές του 2008 από τον Σίλβιο Μπερλουσκόνι, οφείλει στον Μπερλινγκουέρ το γεγονός ότι γράφτηκε στο PCI όταν ήταν μαθητής. Αλλά γιατί ένα ιδιωτικό κανάλι δίνει τα χρήματά του για ένα ντοκιμαντέρ όπου πρωταγωνιστεί ένα πρόσωπο που έχουν ξεχάσει οι νεότερες γενιές; Η απάντηση βρίσκεται σε μια φράση της συγγραφέως Ναταλίας Τζίνσμπουργκ: «Οι περισσότεροι Ιταλοί είχαν με τον Μπερλινγκουέρ μια σχέση προσωπική, μια σχέση σχεδόν εμπιστευτική».

Ο λόγος αυτής της οικειότητας απέναντι σε έναν πολιτικό που δεν κυβέρνησε ποτέ βρίσκεται στον ίδιο τον Μπερλινγκουέρ. Στη φυσική ευγένεια, στο συναινετικό πνεύμα του, στο εύρος της σκέψης του, στην ανεπιτήδευτη γοητεία του, στην υπερβατική του σχέση με τις πάσης φύσεως ιδεολογικές ορθοδοξίες. Η ταινία του Βελτρόνι ανασυνθέτει τη γέννηση του ιστορικού συμβιβασμού όταν τα βλέμματα ήταν στραμμένα στο πραξικόπημα στη Χιλή και την κλιμάκωση της τρομοκρατίας στην ίδια την Ιταλία. Ο Μπερλινγκουέρ τόλμησε να προχωρήσει έως εκεί όπου δεν είχε τολμήσει κανένας άλλος.

Η ΣΥΜΜΑΧΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΜΟΡΟ. Ο ιστορικός του συμβιβασμός προκάλεσε πολλές αντιδράσεις στο εσωτερικό του κόμματός του και σκόρπισε αμηχανία στις δυτικές πρωτεύουσες. Αλλά βρήκε έναν πολύτιμο σύμμαχο στο πρόσωπο του ηγέτη της ιταλικής Δεξιάς, Αλντο Μόρο. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, ο Μόρο ήταν έτοιμος να κυβερνήσει με το Κομμουνιστικό Κόμμα, το οποίο τότε εκπροσωπούσε σχεδόν το 30% του ιταλικού λαού. Ηρθε, όμως, η απαγωγή από τις Ερυθρές Ταξιαρχίες για να γραφτεί μία από τις πιο σκοτεινές σελίδες της ιταλικής πολιτικής Ιστορίας: όπως όλα δείχνουν, η εκτέλεση του Μόρο έγινε με τη σιωπηρή συγκατάθεση ηγετικών στελεχών της Χριστιανικής Δημοκρατίας που ήταν πεπεισμένα ότι ο Μπερλινγκουέρ ήταν η ενσάρκωση του κομμουνιστικού κινδύνου. Και δεν αποκλείεται καθόλου να έγινε και με τη σύμπραξη των ιταλικών μυστικών υπηρεσιών.

Ο Ενρίκο Μπερλινγκουέρ ήταν πολύ πραγματιστής για να μη σκεφτεί ότι κινδύνευε και ο ίδιος να γίνει στόχος της τρομοκρατίας - είτε της ακροδεξιάς είτε της ακροαριστερής. Η οδηγία του στο περιβάλλον του ήταν σαφής: καμία διαπραγμάτευση με τους τρομοκράτες. «Ακόμη και εάν σας πω τότε να διαπραγματευθείτε, μην το πιστέψετε. Η πραγματική μου επιθυμία είναι αυτή που εκφράζω αυτή τη στιγμή, εδώ, ως ελεύθερος άνθρωπος» είχε πει στην κόρη του Μπιάνκα Μπερλινγκουέρ. Αυτός, πάντως, δεν ήταν ο μόνος κίνδυνος που αντιμετώπιζε.

ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΣΤΗ ΣΟΦΙΑ. Στις 3 Οκτωβρίου του 1973, ο Μπερλινγκουέρ κατευθύνεται με μια λιμουζίνα GAZ-13 Caika στο αεροδρόμιο της Σόφιας, μετά την ολοκλήρωση επίσημης επίσκεψης στη βουλγαρική πρωτεύουσα, όταν ξαφνικά πέφτει πάνω στο πολυτελές αυτοκίνητο ένα στρατιωτικό όχημα. Η σύγκρουση είναι σφοδρή. Ο επίσημος διερμηνέας σκοτώνεται, δύο βούλγαροι πολιτικοί που τον συνοδεύουν τραυματίζονται σοβαρά. Ο ίδιος σώζεται από θαύμα. Τροχαίο δυστύχημα ή απόπειρα δολοφονίας; Και σε αυτήν την περίπτωση η αλήθεια δεν θα λάμψει ποτέ.

Το ντοκιμαντέρ «Ηταν ο Μπερλινγκουέρ», όμως, δεν είναι μόνο πολιτικό. Η κάμερα του Βελτρόνι, ενός ανθρώπου που έχει πάθος με τον κινηματογράφο, ταξιδεύει στο σχολείο όπου διατηρείται ο έλεγχος του νεαρού μαθητή Ενρίκο. Οι βαθμοί του δεν είναι καθόλου καλοί: 5 στα Ιταλικά, 4 στα Αρχαία Ελληνικά, 3 στα Λατινικά. Επειτα εισβάλλει στο κελί των φυλακών του Σάσαρι, όπου ο Μπερλινγκουέρ έμεινε εκατό ημέρες επειδή συμμετείχε στην «εξέγερση του ψωμιού» του 1944. Κατά τη φυλάκισή του, ο τότε 22χρονος Ενρίκο θα γράψει ένα κείμενο στο οποίο εξετάζει για πρώτη φορά το θέμα της συνύπαρξης του κομμουνισμού με την ελευθερία. Ακολουθεί το Συνεδριακό Μέγαρο της Μόσχας, όπου το 1977 ο Μπερλινγκουέρ υπερασπίζεται την αξία της δημοκρατίας, για να αποζημιωθεί με το πιο σύντομο χειροκρότημα που είχε εισπράξει ποτέ: μόλις επτά δευτερόλεπτα. Και φυσικά η σκηνή της κηδείας. Εκεί είναι όλοι οι μεγάλοι του ιταλικού κινηματογράφου. Ο Μικελάντζελο Αντονιόνι, ο Φεντερίκο Φελίνι, ο Ετορε Σκόλα, ο Μαρτσέλο Μαστρογιάνι, η Μόνικα Βίτι. Τίτλοι τέλους.

Δεν μιλάμε με τρομοκράτες
«Αν με απαγάγουν δεν θέλω καμία διαπραγμάτευση με τους τρομοκράτες» είχε πει ο Ενρίκο Μπερλινγκουέρ στην κόρη του Μπιάνκα την ημέρα της απαγωγής τού Αλντο Μόρο από τις Ερυθρές Ταξιαρχίες