Δημοκρατίες σε απόγνωση

 Του Γιώργου Σιακαντάρη, Εφημερίδα των Συντακτών,

Υφεση, χαμηλή ανταγωνιστικότητα, δημόσια ελλείμματα, όλα αυτά συνθέτουν το οικονομικό παζλ της ελληνικής και ευρωπαϊκής κρίσης. Οι οικονομικές κρίσεις όμως από μόνες τους δεν φτάνουν για να απειλήσουν τα θεμέλια της δημοκρατίας. Μα στ’ αλήθεια απειλείται η δημοκρατία στον δυτικό κόσμο; Αν με την έννοια της δημοκρατίας κατανοούμε την οποιαδήποτε αριθμητική και εκλογική πλειοψηφία, τότε βεβαίως καμία απειλή δεν κρέμεται πάνω από τη φιλελεύθερη αστική δημοκρατία. Οπως όμως τόνιζε από τη δεκαετία του ’50 ο Ρόμπερτ Νταλ, η δημοκρατία δεν ταυτίζεται με την οποιαδήποτε αριθμητική πλειοψηφία. Αυτός έθετε, από τότε, το ζήτημα του τρόπου με τον οποίο λαμβάνονται οι αποφάσεις. Η πολιτική και εκλογική ελευθερία συνθέτει τη μία όψη της δημοκρατίας. Υπάρχει όμως και η όψη που αφορά τον τρόπο με τον οποίο κυβερνώνται οι δημοκρατίες. Πρόσφατα στις ΗΠΑ έγινε γνωστή η απειλή φαρμακευτικών εταιρειών και μεγάλων ιδιωτικών νοσοκομείων πως δεν πρόκειται να χρηματοδοτήσουν βουλευτές και γερουσιαστές, οι οποίοι υποστηρίζουν το Obamacare. Επίσης στην Ευρώπη συνεχώς αποκαλύπτονται στοιχεία για τον τρόπο που το πολιτικό χρήμα επικαλύπτει την πολιτική πρακτική. Ενδεικτικά μόνο στην Ιταλία η Μαφία διαπλέκεται με το κράτος, στη δε Ισπανία οι αποκαλύψεις για «το μαδριλένικο δίκτυο του 3%», ένα δίκτυο πολιτικο-επιχειρηματικής διαφθοράς, απειλούν ακόμη περισσότερο την εμπιστοσύνη προς το πολιτικό σύστημα. Κατά τα άλλα, στην Ελλάδα η ομίχλη σχετικά με τη λίστα Λαγκάρντ, και όχι μόνο, καλά κρατεί.
Το καινούργιο δεν είναι ότι αυτά συμβαίνουν. Η διαπλοκή κεφαλαίου και εξουσίας είναι κανόνας σε κάθε καπιταλιστική κοινωνία. Το πρόβλημα έγκειται στο ότι αυτά (χρηματοδότηση υποψηφίων και βουλευτών από εταιρείες) θεωρούνται δεδομένα και δεν κάνουν τις συνειδήσεις να εξεγείρονται. Και όταν μιλάω για εξεγερμένες συνειδήσεις, δεν εννοώ τις συνειδήσεις όλων όσοι εκλαμβάνουν την αστική φιλελεύθερη δημοκρατία ως πρόσοψη της εκμεταλλευτικής φύσης του καπιταλισμού. Αυτοί καλά κάνουν και δεν αγανακτούν. Εννοώ όλους όσοι θεωρούν τη φιλελεύθερη δημοκρατία πολύτιμο «εργαλείο» στα χέρια και στις καρδιές των πολιτών και των εργαζομένων.

Οι κατά Νταλ «πόροι» και τα «συστατικά» που απειλούν τη δημοκρατία τότε ονομάζονταν «εταιρικός καπιταλισμός». Σήμερα σ’ αυτά τα «συστατικά» και τους «πόρους» διακρίνουμε τη διαπλοκή των οφσόρ, το πολυεθνικό και χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, τις δικαστικές συντεχνίες που σφετερίζονται τη νομοθετική εξουσία αντί να απονέμουν δικαιοσύνη, τον συντεχνιακό συνδικαλισμό αντί αυτού των εργαζομένων, τα διάφορα επιχειρηματικά λόμπι. Υπάρχει όμως και κάτι ακόμη. Σήμερα η εταιρική άλωση των κρατών και των αγορών δεν απειλεί μόνο το κράτος πρόνοιας, αλλά και την ίδια την πεμπτουσία κάθε νεοφιλελεύθερου προτάγματος, την ίδια την ελεύθερη αγορά. Η τελευταία κλονίζεται όχι από τους αριστερούς αντιπάλους της, αλλά από τους νεοφιλελεύθερους κήρυκές της.

Ακόμη ένας θεμέλιος λίθος στην αποθεμελίωση της δημοκρατίας (συγχωρήστε τη φαινομενική αντίφαση) είναι και η θεωρία άρνησης του διαχωρισμού μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς. Στο όνομα της επίλυσης των «κοινών» προβλημάτων, υποτιμάται το γεγονός ότι αυτά, αν και «κοινά», δεν έχουν τις ίδιες επιπτώσεις στις διαφορετικές κοινωνικές ομάδες. Ο διαχωρισμός Δεξιά-Αριστερά είναι συστατικό στοιχείο της φιλελεύθερης δημοκρατίας, γιατί πίσω απ’ αυτόν στοιχίζονται αιτήματα κοινωνικών ομάδων, οι οποίες δεν έχουν όλες την ίδια πρόσβαση στην εξουσία. Οσοι θεωρούν ξεπερασμένο αυτόν τον διαχωρισμό αν δεν είναι δεξιοί (στην καλύτερη περίπτωση), αν δεν είναι αδαείς (η δεύτερη καλύτερη περίπτωση), είναι επικίνδυνοι αντίπαλοι της δημοκρατίας (τρίτη και χειρότερη περίπτωση).

Για τις δύο εκδοχές της Δεξιάς (νεοφιλελεύθερη και συντηρητική) η πολιτική είναι αναγκαίο κακό. Το καλύτερο που μπορεί κανείς να πράξει είναι μόνο να μειώσει τον ρόλο του κράτους στην κοινωνία. Αντιθέτως για τη σοσιαλδημοκρατική Αριστερά, με δεδομένο το πρωτείο της πολιτικής έναντι της οικονομίας και των αγορών, σοσιαλδημοκρατική διαχείριση σημαίνει να μεταρρυθμίζεις όλα όσα απειλούν η εταιρική άλωση του δημόσιου χώρου και των αγορών και η διαπλοκή ιδιωτικών εταιρειών και δημόσιων επιχειρήσεων. Και βεβαίως πάνω απ’ όλα σήμερα απειλείται ο δυτικός κανόνας της προοδευτικής πολιτικής: το κράτος παροχής κοινωνικών υπηρεσιών.

Η προτεραιότητα της οικονομίας έναντι της πολιτικής αποτελεί τον προθάλαμο της προτεραιότητας της οικονομίας έναντι της Πολιτείας και της Δημοκρατίας. Από εδώ ώς τις πρακτικές που οδηγούν στην αναπόφευκτη διαπλοκή πολιτικής και οικονομίας ο δρόμος δεν είναι ούτε μισό βήμα. Η απονομιμοποίηση αναγκαιοτήτων όπως ότι η κυβέρνηση χρειάζεται για να θεραπεύει τις αποτυχίες της αγοράς, ότι η αγορά οφείλει να υπάγεται στον νόμο, παρουσιάζεται ως το σημερινό αυτονόητο, ως η σημερινή κοινή λογική. Κακόμοιρη κοινή λογική, σε τι παραλογισμούς σού έλαχε να πέσεις!

Δεν αξίζει να πετάει κανείς στα «Ποτάμια» της αντιπολιτικότητας τέτοιες διαφορές. Δεν αξίζει κανείς να ξεχνάει το κοινωνικό ζήτημα (οι ανισότητες, ρε σύντροφε) για να γίνει απλά αρεστός και αποδεκτός. Βεβαίως το τεράστιο ζήτημα είναι πώς εφαρμόζεις τέτοιες πολιτικές σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης. Και αυτός ο διάλογος εκκρεμεί. Πριν απ’ αυτόν όμως πρέπει να αντιμετωπιστεί το κυρίαρχο σημερινό ιδεολόγημα, το σημερινό «αυτονόητο», η σημερινή «κοινή λογική» που θέλει για όλα να φταίνε οι δημόσιες δαπάνες, αδιακρίτως του χαρακτήρα τους. Με αυτό θα συνεχίσω στο επόμενο άρθρο.

Ο Γιώργος Σιακαντάρης είναι κοινωνιολόγος, συγγραφέας