Ο τίτλος της διάλεξης που έδωσε η Μάρθα Νούσμπαουμ στο συνέδριο του HDCA ήταν «Η αδικία και η αμφίβολη αξία του θυμού». Ξεκίνησε από το τέλος της τριλογίας της «Ορέστειας», όπου η Αθηνά θεσπίζει την αντιμετώπιση εγκλημάτων μέσω ενός θεσμοθετημένου δικαστικού συστήματος, αντί της εκδικητικής, τιμωρητικής λογικής που εκπροσωπούν οι Ερινύες – οι οποίες μετατρέπονται στο τέλος της τραγωδίας σε Ευμενίδες, «από κτήνη σε γυναίκες», όπως είπε η Αμερικανίδα φιλόσοφος. Στη συνέχεια της διάλεξης, επικαλούμενη τον Γκάντι, τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και τον Νέλσον Μαντέλα, ανέπτυξε τη θεωρία ότι ο θυμός, παρότι «πολλοί τον θεωρούν αναπόσπαστο μέρος της αναζήτησης δικαιοσύνης» (μαζί με την τιμωρία του ενόχου), στην πραγματικότητα είναι μια βαθιά προβληματική αντίδραση. Δεν συμβάλλει, όπως είπε, στην αποκατάσταση αδικιών, ούτε στο επίπεδο του ποινικού δικαίου ούτε σε αυτό της πολιτικήςΠαρά την εκτεταμένη ηλεκτρονική αλληλογραφία και τη συνάντησή μας πριν από τη διάλεξή της το προηγούμενο βράδυ, η Μάρθα Νούσμπαουμ, διακεκριμένη Αμερικανίδα φιλόσοφος, κι εγώ καταφέραμε να δώσουμε ραντεβού σε... λάθος ξενοδοχείο. Εγώ την περίμενα στο λόμπι του ξενοδοχείου «President», όπου διεξαγόταν το διεθνές συνέδριο του Human Development and Capabilities Association (HDCA), με θέμα «Ανθρώπινη ανάπτυξη σε εποχές κρίσης». Εκείνη με περίμενε στο λόμπι της «Μεγάλης Βρεταννίας», όπου διέμενε.
Εφτασα λοιπόν στο Σύνταγμα αργοπορημένος και καταϊδρωμένος. Η Νούσμπαουμ, μία από τις σημαντικότερες φωνές της φιλελεύθερης διανόησης στις Ηνωμένες Πολιτείες, με προϋπάντησε με ύφος απολογητικό, αλλά οι δικές μου απολογίες υπερκάλυψαν τις δικές της. Διασκεδάσαμε με το γεγονός ότι σε κάθε επικοινωνία μας αναφερόμασταν και οι δύο στο «ξενοδοχείο», μη συνειδητοποιώντας ότι είχαμε κατά νου διαφορετικά μέρη (σε επιφανειακό επίπεδο, θα μπορούσε αυτό να είναι ένα επιχείρημα κατά του επιχειρήματος του Βίτγκενσταϊν περί της μη δυνατότητας ύπαρξης ιδιωτικής γλώσσας).
Καθίσαμε σε ένα απόμερο γωνιακό τραπέζι στο roof garden του ξενοδοχείου και η συζήτηση έφτασε κάποια στιγμή στη νέα θηριωδία του ISIS (τον αποκεφαλισμό ενός ακόμα Αμερικανού δημοσιογράφου). Η Νούσμπαουμ, η όποια έγραψε το 2012 ένα βιβλίο για το νέο ρεύμα μη ανεκτικότητας σε θρησκευτικά θέματα στη Δύση, και ιδιαίτερα στην Ευρώπη, εκφράζει τον αποτροπιασμό της. Τονίζει όμως και την ανησυχία για τις συνέπειες που θα έχουν οι αγριότητες για τους μουσουλμάνους σε δυτικές χώρες.
«Πολλοί βρίσκουν ευκαιρία με τέτοια γεγονότα για να δαιμονοποιήσουν μία ολόκληρη θρησκευτική ομάδα», σημειώνει. «Οσο και να αποκηρύσσουν οι μουσουλμάνοι το ISIS, θα υπάρχουν άνθρωποι που θα μιλούν για τη συνωμοσία των ισλαμιστών που απειλεί την Ευρώπη και ότι δεν μπορούμε να πιστεύουμε αυτά που λένε. Μου θυμίζει αυτά που έλεγαν για τους Εβραίους τη δεκαετία του 1920 και του ’30». Οι Εβραίοι της Ευρώπης, ωστόσο, σε αντίθεση με πολλούς μουσουλμάνους, ενστερνίζονταν πλήρως τις αξίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας. «Υπάρχει μια εγκληματική υποκουλτούρα σχεδόν σε όλες τις θρησκείες», απαντά η Νούσμπαουμ. «Αν κοιτάξετε πρόσφατες τρομοκρατικές επιθέσεις στις ΗΠΑ, αρκετές –η βόμβα στο ναό των Σιχ στο Ουισκόνσιν, η επίθεση στην Οκλαχόμα– ήταν έργο χριστιανών. Εκεί δεν λέμε ότι ευθύνεται ο χριστιανισμός, αλλά μία διεστραμμένη εκδοχή του. Αυτό πρέπει να λέμε και για το Ισλάμ».
Η συζήτηση κατευθύνεται προς μία σύγκριση των θεμελιακών αρχών του αμερικανικού έναντι των ευρωπαϊκών εθνών. Η Νούσμπαουμ αναφέρεται στη γαλλική έννοια της laïcité (της αρχής του κοσμικού κράτους) και δηλώνει την έκπληξή της, δεδομένης της ύπαρξής της, για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει η Γαλλία στο μεταναστευτικό. Αναπόφευκτα, φτάνουμε στο ζήτημα της απαγόρευσης της μπούρκας.
«Δεν μπορώ να βρω ένα πειστικό επιχείρημα υπέρ του μέτρου», λέει η Αμερικανίδα καθηγήτρια, πρώην συνάδελφος του Μπαράκ Ομπάμα στη Νομική Σχολή στο Σικάγο. Απορρίπτει το σκεπτικό της απαγόρευσης για λόγους ασφαλείας (σημειώνοντας ότι κι εκείνη, στον παγωμένο χειμώνα του Σικάγου, κυκλοφορεί πλήρως καλυμμένη, άρα θα έπρεπε και σε εκείνη, βάσει της λογικής αυτής, να απαγορεύεται η θωράκιση από το κρύο). Επιπλέον, το θεωρεί ασυνεπές να μιλάει κανείς –όπως κάνουν ορισμένες φεμινίστριες– για «αντικειμενοποίηση» των γυναικών που φορούν την μπούρκα και να μη μιλούν με τους ίδιους όρους για τις πλαστικές επεμβάσεις στις οποίες υποβάλλονται τόσο πολλές γυναίκες στη Δύση.
Ωστόσο, οι γυναίκες που κάνουν πλαστικές παίρνουν μόνες τους την απόφαση αυτή. Δεν ισχύει ότι σε ένα συντηρητικό μουσουλμανικό περιβάλλον η γυναίκα πολλές φορές αναγκάζεται να φορέσει την μπούρκα; Η Νούσμπαουμ λέει το εξής γι’ αυτό το επιχείρημα του «εξαναγκασμού», όπως το αποκαλεί: «Ο εξαναγκασμός με τη σωματική έννοια είναι ήδη παράνομος. Αν εξετάσουμε την ψυχική εκδοχή του εξαναγκασμού, πρέπει να δούμε ποιες μορφές του θα έπρεπε να τεθούν εκτός νόμου». Ανατρέχοντας στα εφηβικά της χρόνια στο εύπορο, αυστηρά λευκό-αγγλοσαξονικό προάστιο του Μπριν Μορ κοντά στη Φιλαδέλφεια, η Νούσμπαουμ διερωτάται: «Οταν ο πατέρας μου με απείλησε ότι θα με αποκληρώσει και δεν θα πληρώσει τα δίδακτρα για το πανεπιστήμιο αν εμφανιζόμουν δημοσίως με παρέα στην οποία υπήρχε έστω και ένας Αφρο-Αμερικανός, τι θα έπρεπε να συμβεί εκεί; Να του αφαιρέσουν την κηδεμονία;».
Ο θυμός δεν είναι αναγκαίος για απόδοση δικαιοσύνης
Ο τίτλος της διάλεξης που έδωσε η Μάρθα Νούσμπαουμ στο συνέδριο του HDCA ήταν «Η αδικία και η αμφίβολη αξία του θυμού». Ξεκίνησε από το τέλος της τριλογίας της «Ορέστειας», όπου η Αθηνά θεσπίζει την αντιμετώπιση εγκλημάτων μέσω ενός θεσμοθετημένου δικαστικού συστήματος, αντί της εκδικητικής, τιμωρητικής λογικής που εκπροσωπούν οι Ερινύες – οι οποίες μετατρέπονται στο τέλος της τραγωδίας σε Ευμενίδες, «από κτήνη σε γυναίκες», όπως είπε η Αμερικανίδα φιλόσοφος. Στη συνέχεια της διάλεξης, επικαλούμενη τον Γκάντι, τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και τον Νέλσον Μαντέλα, ανέπτυξε τη θεωρία ότι ο θυμός, παρότι «πολλοί τον θεωρούν αναπόσπαστο μέρος της αναζήτησης δικαιοσύνης» (μαζί με την τιμωρία του ενόχου), στην πραγματικότητα είναι μια βαθιά προβληματική αντίδραση. Δεν συμβάλλει, όπως είπε, στην αποκατάσταση αδικιών, ούτε στο επίπεδο του ποινικού δικαίου ούτε σε αυτό της πολιτικής.
Ο θυμός είναι ένα αίσθημα που υπάρχει σε αφθονία στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια και αναμφίβολα έχει δυσχεράνει την ψύχραιμη αποτίμηση των αιτιών και των ευθυνών για τη μεγάλη κρίση. Δεν υπάρχουν ωστόσο αδικήματα για τα οποία ο θυμός είναι μέρος της σωστής ηθικής αντίληψης;
«Η αγανάκτηση και η διαμαρτυρία είναι συχνά ταιριαστές αντιδράσεις, όπως και αυτή η οριακή έννοια που χρησιμοποιώ, του “μεταβατικού θυμού”. Η ιδέα της έννοιας αυτής είναι ότι η αγανάκτηση απέναντι σε μια κατάσταση γίνεται κινητήρια δύναμη για να μην επαναληφθεί», απαντά. «Ωστόσο, αν συμπεριλάβουμε ως μέρος της έννοιας του θυμού την επιθυμία για να υποστεί δυσάρεστες συνέπειες ο υπαίτιος, αυτό δεν νομίζω ότι είναι ποτέ απόλυτα δικαιολογημένο».
Της θέτουμε το –όχι και τόσο υποθετικό– παράδειγμα του υψηλόβαθμου κρατικού αξιωματούχου που πλούτισε από δωροδοκίες και ευθύνεται και αυτός για τη χρεοκοπία της χώρας του. Δεν αντιβαίνει στα θεμελιώδη ηθικά μας ένστικτα η ιδέα ότι μπορεί να αποκατασταθεί η δικαιοσύνη χωρίς να βρεθεί αυτός ο άνθρωπος ενώπιόν της;
«Το ερώτημα είναι γιατί θέλουμε να τιμωρηθεί αυτός ο άνθρωπος. Αν το θέλουμε επειδή θεωρούμε κρίσιμο το ζήτημα της λογοδοσίας και θέλουμε να αναδείξουμε την προσήλωσή μας στις βασικές αξίες της κοινωνίας, τότε είναι επιθυμητό, γιατί κοιτάζει προς το μέλλον. Αλλά συχνά ο κόσμος δεν το βλέπει – εστιάζει στο παρελθόν, θέλει να δει τους υπεύθυνους να πληρώνουν το τίμημα. Και το ερώτημα εκεί είναι – τι καλό θα προκύψει από αυτό;»
Η εκπαίδευση θα πρέπει να δημιουργεί χώρο για κριτική σκέψη
Καθώς η συζήτηση επικεντρώνεται στο ζήτημα της ευθύνης και της τιμωρίας, η Νούσμπαουμ παραθέτει έργα λογοτεχνίας για να στηρίξει τα επιχειρήματά της. Περνάμε έτσι σε έναν από τους κεντρικούς προβληματισμούς της φιλοσοφικής της διαδρομής – την προσπάθεια να εισαγάγει τη μελέτη της λογοτεχνίας στην καρδιά της φιλοσοφίας.
«Οταν η ηθική φιλοσοφία είναι υπερβολικά σχηματική, χάνει σημαντικές πτυχές της ηθικής εμπειρίας», εξηγεί η Αμερικανίδα ακαδημαϊκός, αναφερόμενη εμμέσως στις σύγχρονες εκδοχές της καντιανής και της ωφελιμιστικής σχολής. «Ορισμένα λογοτεχνικά έργα, ιδιαίτερα τα μυθιστορήματα της σχολής του ρεαλισμού, παρέχουν μια βαθύτερη κατανόηση του τρόπου με τον οποίο η ανθρώπινη δράση εκδηλώνεται σε ένα σύνθετο κοινωνικό πλαίσιο. Επιπλέον, αναδεικνύουν την τρομακτική πολυπλοκότητα των ηθικών επιλογών».
Στο πολύπλευρο συγγραφικό της έργο, η Νούσμπαουμ έχει ασχοληθεί με μία ευρύτατη εμβέλεια ζητημάτων, από τη σχέση της ηθικής με την αρχαία τραγωδία και τη σχέση λογοτεχνίας και φιλοσοφίας έως τη νομολογία για τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων και τη φεμινιστική θεωρία. Σε πρακτικό επίπεδο, ωστόσο, η συνεισφορά της έχει γίνει πιο αισθητή στα οικονομικά της ανάπτυξης, καθώς ήταν μία από τις κορυφαίες μορφές στη διαμόρφωση της προσέγγισης των δυνατοτήτων (capabilities approach) στη μέτρηση της ανθρώπινης ευημερίας. Εμπνευστής της προσέγγισης αυτής ήταν ο Αμάρτια Σεν, ο νομπελίστας Οικονομολόγος και καθηγητής του Harvard (βλέπε το «Γεύμα με την “Κ"» της περασμένης Κυριακής) και βασικοί φιλοσοφικοί της πρόγονοι είναι ο Αριστοτέλης, ο Καντ και ο Ανταμ Σμιθ. Κεντρική της ιδέα είναι η διεύρυνση των κριτηρίων της κοινωνικής ευημερίας πέρα από τον στενό δείκτη του ΑΕΠ, που αγνοεί πλήρως ζητήματα κατανομής τόσο του εισοδήματος όσο και άλλων βασικών αγαθών που χρειάζεται κάθε άνθρωπος για την πλήρη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του.
Από τους βασικούς ομιλητές στο συνέδριο την περασμένη εβδομάδα ήταν και ο Φίλιπ Πέτιτ, ο πολιτικός φιλόσοφος του Princeton, γνωστός για τη νεορεπουμπλικανική θεώρηση της ελευθερίας την οποία πρεσβεύει. Η θεώρηση αυτή, κατά τον Πέτιτ, είναι πιο στιβαρή από αυτή του κλασικού φιλελευθερισμού, γιατί εδράζεται στην έννοια της «μη κυριαρχίας». Δεν αρκεί, με άλλα λόγια, να έχει το άτομο ελευθερία επιλογής· πρέπει η ελευθερία επιλογής του να μην εξαρτάται από κάποιον άλλο. Για τον ίδιο, η θεώρηση αυτή είναι πολύ κοντά στην έννοια της ελευθερίας που διαπνέει την προσέγγιση των δυνατοτήτων. Συμφωνεί η Νούσμπαουμ;
Η απάντηση, όπως εξηγεί επικαλούμενη μία ιδέα του οικονομολόγου Μοζαφάρ Κίζιλμπας, που συμμετείχε επίσης στο συνέδριο, εστιάζεται στη δυνατότητα του αυτοσεβασμού. «Αν δεχθούμε ότι αυτή είναι μια από τις πιο βασικές δυνατότητες που πρέπει να έχει ένα ελεύθερο άτομο, τότε, σε περιπτώσεις που βρίσκεται υπό την κυριαρχία κάποιου άλλου» –όπως η Νόρα σε σχέση με τον σύζυγό της Τόρβαλντ στο «Σπίτι της Κούκλας» του Ιψεν, το αγαπημένο παράδειγμα του Πέτιτ– «τότε, όντως, οι δύο προσεγγίσεις είναι πολύ στενά συνδεδεμένες».
Κοσμοπολιτισμός
Ενας ακόμα τομέας στον οποίο η Νούσμπαουμ έχει παρέμβει δυναμικά με τα γραπτά της είναι αυτός της φιλοσοφίας της εκπαίδευσης. Ειδικότερα στο βιβλίο της «Cultivating Humanity», υπερασπίζεται μία φιλελεύθερη, κοσμοπολίτικη προσέγγιση στην εκπαίδευση, εμπνευσμένη από στωικούς φιλοσόφους σαν τον Σενέκα, που έχει σκοπό να επιτρέψει στο άτομο να αποκτήσει μία κοσμοθεωρία που να υπερβαίνει τους στενούς ορίζοντες του φύλου, της κοινωνικής τάξης και του έθνους του. Βλέπει ως κεντρικό σκοπό της φιλελεύθερης εκπαίδευσης τη διευκόλυνση της συνεννόησης μεταξύ λαών με ιστορικές διαφορές, όπως η Ελλάδα και η Τουρκία;
«Απολύτως. Η φιλελεύθερη εκπαίδευση θα πρέπει από τα πρώτα χρόνια να δημιουργεί χώρο για κριτική σκέψη. Πρέπει να υπάρχει πραγματική δυνατότητα για περίσκεψη και συζήτηση. Οσον αφορά το περιεχόμενο της διδακτέας ύλης, στη δική μου χώρα τουλάχιστον έχουν υπάρξει ιδιαίτερα ευεργετικές αλλαγές. Για παράδειγμα, πλέον υπάρχει μάθημα Παγκόσμιας Ιστορίας, όχι μόνο Αμερικανικής ή Ευρωπαϊκής Ιστορίας. Και στην Αμερικανική Ιστορία, μαθαίνουμε –όπως δεν συνέβαινε παλιά– για τους σκλάβους, για τους γηγενείς Αμερικανούς». Ολα αυτά είναι πολύ θετικά, παρατηρεί, προειδοποιώντας ωστόσο κατά της ροπής προς το άλλο άκρο και τις υπερβολές της πολιτικής ορθότητας.
Πιστεύει ότι το ιδεατό εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να είναι εντελώς απαγκιστρωμένο από τις αξίες της εθνικής κοινότητας; «Αντιθέτως, έχω γράψει υπέρ της προώθησης μίας ιδέας του πατριωτισμού, που θα οδηγούσε τους πολίτες ενός έθνους να νοιάζονται για τους συμπολίτες τους και να υποστηρίζουν δίκαιες πολιτικές φορολόγησης και αναδιανομής του πλούτου» – μία αίσθηση αλληλεγγύης που επεκτείνεται, όπως λέει, και πέρα από το έθνος, αντί να το ορίζει σε αντιπαράθεση με τον κόσμο.
Η συνάντηση
Η συζήτηση με τη Μάρθα Νούσμπαουμ, μετά τις αρχικές... παλινωδίες, έλαβε χώρα στο roof garden της «Μεγάλης Βρεταννίας». Επεκτάθηκε από την ιστορία των ιδεών στη σύγχρονη πολιτική, από τον νέο πρωθυπουργό της Ινδίας στον δήμαρχο του Σικάγου (και πρώην προσωπάρχη του Ομπάμα) Ραμ Εμάνιουελ. Γευματίσαμε ελαφρά –μία σαλάτα με μοτσαρέλα και ψητά λαχανικά και ένα vitelo tonnato– και ήπιαμε Coca Cola light και έναν εσπρέσο. Το συνολικό κόστος ήταν 69,50 ευρώ.
Oι σταθμοί της
1947
Γεννιέται στη Νέα Υόρκη.
1969
Ασπάζεται τον Ιουδαϊσμό.
1975
Ολοκληρώνει το διδακτορικό της στη Φιλοσοφία, στο Harvard.
1984
Ξεκινά να διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Brown, αφού το Harvard της αρνήθηκε μόνιμη θέση στο διδακτικό προσωπικό.
1986
Δημοσιεύει το βιβλίο «The Fragility of Goodness: Luck and Ethics in Greek Tragedy and Philosophy», που την κάνει ευρύτατα γνωστή.
1988
Εκλέγεται μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών.
1995
Παίρνει μεταγραφή στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου.
2004
Ιδρύει, μαζί με τον Αμάρτια Σεν και νεότερους ακαδημαϊκούς, το Human Development & Capabilities Association. Θα υπηρετήσει ως δεύτερη πρόεδρος της οργάνωσης, από το 2006 ώς το 2008.
2014
Δίνει τις διαλέξεις προς τιμήν του Τζον Λοκ (John Locke Lectures) στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Το θέμα της ήταν ο θυμός, η συμφιλίωση και η συγχώρεση.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου