Μετά τον εκλογικό θρίαμβο του ΣΥΡΙΖΑ: πέντε προβλέψεις για ένα μάλλον παρόμοιο μέλλον

Το κείμενο που ακολουθεί γράφτηκε από τον Cas Mudde, έναν από τους επιφανέστερους μελετητές του φαινομένου του λαϊκισμού (το βιβλίο που έχει γράψει με τον C.R.Kaltwaser Λαϊκισμός στην Ευρώπη και την Αμερική κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Επίκεντρο) και αναρτήθηκε στις 25 Ιανουαρίου στο Open Democracy. Ο Cas Mudde αποτολμά πέντε προβλέψεις για το τι πρόκειται να συμβεί στην Ελλάδα και την Ευρώπη με τη νέα κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ. Βαθύς γνώστης του ευρωπαϊκού περιβάλλοντος, με ειδίκευση στη συγκριτική πολιτική υποστηρίζει, σε αντίθεση με τη ρητορεία του ΣΥΡΙΖΑ, ότι η Ευρώπη δεν πρόκειται να στραφεί προς τα αριστερά. Παράλληλα δεν προβλέπεται κάποια θεμελιώδης αλλαγή στην λειτουργία της. Για την Ελλάδα, ο Mudde υποστηρίζει ότι δεν πρόκειται να γίνει Βαϊμάρη και ότι κατά πάσα πιθανότητα θα συγκροτηθεί ένας νέος δικομματισμός με τη μετατροπή του ΣΥΡΙΖΑ σ’ ένα πραγματικό πολιτικό κόμμα, που θα γίνεται ολοένα και πιο ανεξάρτητο από τις διάφορες ομάδες που τώρα αποτελούν τον Συνασπισμό της Ριζοσπαστικής Αριστεράς. Σε ότι αφορά στη δυνατότητα μετεξέλιξης του ΣΥΡΙΖΑ σε συστημικό κόμμα έχω διατυπώσει διαφορετική άποψη την οποία μπορεί κανείς να βρει στο κείμενο μου που δημοσιεύτηκε στη Μεταρρύθμιση με τίτλο Πλησίστιοι στα βράχια.

Πέτρος Παπασαραντόπουλος

Μετά από μήνες εικασιών και αυξανόμενης υπερβολής, η Ελλάδα τελικά έχει μια κυβέρνηση στην οποία κυρίαρχο κόμμα είναι ο αριστερός λαϊκιστικός Συνασπισμός της Ριζοσπαστικής Αριστεράς (ΣΥΡΙΖΑ). Τα exit poll προβλέπουν ότι θα πάρει περίπου το 36-39% των ψήφων, που ενδεχομένως θα του δώσει την πλειοψηφία των κοινοβουλευτικών εδρών. Ο αρχηγός του κόμματος, Αλέξης Τσίπρας, που εξελίχθηκε σε είδωλο της δυτικής (ριζοσπαστικής) αριστεράς τα τελευταία χρόνια, θα είναι ο νέος πρωθυπουργός.

Τι άλλο θα αλλάξει; Παρά τους υπερβολικούς ισχυρισμούς για μια νέα Ελλάδα, ακόμα και για μια νέα Ευρώπη (και Ευρωπαϊκή Ένωση), το πιθανότερο σενάριο είναι ότι τα θεμέλια και των δύο συστημάτων θα παραμείνουν τα ίδια, αλλά θα υπάρξουν κάποιες δευτερεύουσες αλλαγές. Ακολουθούν πέντε προβλέψεις:

• Στο ελληνικό κομματικό σύστημα θα παγιωθεί μια νέα δικομματική δυναμική

Πολλά έχουν ειπωθεί για την κατάρρευση του ελληνικού κομματικού συστήματος, που βασιζόταν στον απόλυτο διαχωρισμό μεταξύ της δεξιάς Νέας Δημοκρατίας (ΝΔ) και του αριστερού Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος (ΠΑΣΟΚ). Όμως η αλλαγή ενδεχομένως δεν θα είναι τόσο μεγάλη. Η Ελλάδα σήμερα δεν έχει καμία σχέση με την Ιταλία της δεκαετίας του 1990, όπου τα σκάνδαλα διαφθοράς οδήγησαν σε πραγματική κατάρρευση του παλιού κομματικού συστήματος, δηλαδή της αποκαλούμενης Πρώτης Δημοκρατίας, και στη δημιουργία ενός εντελώς νέου κομματικού συστήματος, της αποκαλούμενης Δεύτερης Δημοκρατίας. Σήμερα μόνο η Λίγκα του Βορρά (LN) έχει επιβιώσει, και είναι ένα κόμμα που εμφανίστηκε μόλις στο τέλος της Πρώτης Δημοκρατίας, ενώ όλα τα άλλα κόμματα είναι είτε εντελώς καινούργια (π.χ. το Forza Italia και το Κίνημα των Πέντε Αστέρων) είτε πρόκειται για παλιά κόμματα που άλλαξαν σημαντικά (π.χ. το Δημοκρατικό Κόμμα).

Αντίθετα, στην Ελλάδα ο δεξιός χώρος δεν άλλαξε σχεδόν καθόλου: εξακολουθεί να τον καταλαμβάνει η ΝΔ, που απλώς έχασε κάποιο μέρος της στήριξής της και αντιμετωπίζει μεγαλύτερο ανταγωνισμό από ακροδεξιά κόμματα όπως η Χρυσή Αυγή (ΧΑ). Και στα αριστερά, το ΠΑΣΟΚ έχει καταρρεύσει, αλλά αντικαταστάθηκε από τον ΣΥΡΙΖΑ. Μπορεί οι ψηφοφόροι να μην είναι οι ίδιοι, ωστόσο, ο ΣΥΡΙΖΑ θα παίζει σε γενικές γραμμές τον ίδιο ρόλο στο ελληνικό κομματικό σύστημα με αυτόν που έπαιξε το ΠΑΣΟΚ για δεκαετίες, δηλαδή θα αποτελεί τη λαϊκιστική αριστερή εναλλακτική στη συντηρητική ΝΔ. 

• Η Ελλάδα δεν θα ακολουθήσει τον δρόμο της Γερμανίας της Βαϊμάρης

Οι ευρωπαϊκές ελίτ έχουν μια εμμονή με τις συγκρίσεις με τη Γερμανία της Βαϊμάρης, δηλαδή τις αδύναμες δημοκρατίες που απειλούνται από τα ισχυρά εξτρεμιστικά κόμματα. Από τη Ρωσία μέχρι την Ελλάδα οι κινδυνολόγες ελίτ προειδοποιούν για ένα σενάριο παρόμοιο με της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, δηλαδή τον θάνατο μέσω των εκλογών. Ωστόσο, παρόλο που οι εξτρεμιστές της αριστεράς και της δεξιάς είχαν κερδίσει μεγάλο ποσοστό των ψήφων στη Γερμανία της Βαϊμάρης, στη σύγχρονη Ελλάδα τα ποσοστά τους είναι σχετικά μικρά. Το νεο-σταλινικό Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ) βρίσκεται μόνιμα περίπου στο 5 τοις εκατό των ψήφων μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ενώ η νεο-ναζιστική Χρυσή Αυγή φαίνεται να έχει επίσης φτάσει στα υψηλότερα δυνατά όριά της με περίπου 7-8%, και σε καμία περίπτωση εξαιτίας της έντονης κρατικής καταστολής, η οποία χωρίς αμφιβολία θα αυξηθεί περαιτέρω υπό την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ.

Ο ΣΥΡΙΖΑ μπορεί να μην είναι ένα απολύτως φιλελεύθερο δημοκρατικό κόμμα, που οικοδομήθηκε με βάση τις αξίες του πλουραλισμού και των δικαιωμάτων των μειονοτήτων, όμως ούτε και το αριστερό λαϊκιστικό ΠΑΣΟΚ ήταν, το οποίο κυβέρνησε την Ελλάδα αρκετές φορές πριν από την οικονομική κρίση. Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι ουσιαστικά ένα δημοκρατικό κόμμα, δηλαδή υποστηρίζει τη λαϊκή κυριαρχία και τον κανόνα της πλειοψηφίας, και θα συμβιβαστεί (απρόθυμα) με την αποδοχή του πλουραλισμού και των δικαιωμάτων των μειονοτήτων. Ακόμα και αν κάποιες φορές συνεργαστεί με το ΚΚΕ –κάτι που φαίνεται εξαιρετικά απίθανο αυτή τη στιγμή, επειδή το ΚΚΕ θεωρεί τα μέλη του ΣΥΡΙΖΑ αστούς προδότες–, δεν θα το κάνει εις βάρος των θεμελιωδών δημοκρατικών διαδικασιών και αξιών.

• Ο ΣΥΡΙΖΑ θα παγιωθεί ως ένα πιο παραδοσιακό κόμμα

Το επίσημο όνομα του ΣΥΡΙΖΑ είναι Συνασπισμός της Ριζοσπαστικής Αριστεράς, και αυτό περιγράφει ακριβώς αυτό που είναι το κόμμα: ένας συνασπισμός από μικρά ριζοσπαστικά (και ακραία) αριστερά γκρουπούσκουλα. Παρόλο που πολλά (παλιά) μέλη του ΣΥΡΙΖΑ παραμένουν, πρώτα και κύρια, πιστά στη μικρή ακροαριστερή ομάδα από την οποία προέρχονται, η οποία σε πολλές περιπτώσεις παραμένει σήμερα ανεξάρτητη, η μεγάλη πλειονότητα των ψηφοφόρων είναι πιστοί, ή τουλάχιστον έχουν εναποθέσει τις ελπίδες τους, στον ΣΥΡΙΖΑ.

Αν θα καταφέρει να σχηματίσει μονοκομματική κυβέρνηση, οι εσωτερικές διαμάχες μεταξύ του ΣΥΡΙΖΑ και των συνιστωσών του θα είναι και οι κυριότερες προκλήσεις που θα αντιμετωπίσει. Παρόλο που ο Τσίπρας δεν είναι ένας χαρισματικός ηγέτης με την παραδοσιακή έννοια του όρου, αποτελεί βασικό παράγοντα της νίκης του ΣΥΡΙΖΑ, καθώς έδωσε ένα πρόσωπο σε μια κατακερματισμένη ελπίδα.

Όμως, ενώ διαθέτει μια ισχυρή λαϊκή εντολή, η δύναμη της επιβολής του στα στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ είναι ενδεχομένως μικρότερη. Μεγάλο μέρος της ομάδας του δεν προέρχεται από τα στελέχη των γκρουπούσκουλων, όπως και από τους Έλληνες διανοούμενους από το εξωτερικό, κάτι που θα μπορούσε να παρασύρει την παλιά φρουρά. Οι πιέσεις της διακυβέρνησης μιας χώρας σε κρίση, καθώς και οι διαμάχες και οι διενέξεις στο εσωτερικό του κόμματος, θα αποτελέσουν ισχυρά κίνητρα για τον Τσίπρα και την ομάδα του ώστε να φτιάξουν ένα πραγματικό πολιτικό κόμμα, που θα γίνεται ολοένα και πιο ανεξάρτητο από τις διάφορες ομάδες που τώρα αποτελούν τον Συνασπισμό της Ριζοσπαστικής Αριστεράς.

Μία από τις προκλήσεις που θα αντιμετωπίσει είναι να μην κυριευτεί από τους ευκαιριακούς αποστάτες από το ΠΑΣΟΚ, που μπορεί να διαθέτουν κάποια απαραίτητη γνώση στη διακυβέρνηση, όμως φέρουν πιθανώς και το στίγμα του παλαιού καθεστώτος.

• Η Ευρώπη δεν θα στραφεί προς τα (άκρα) αριστερά

Παρόλο που η άνοδος της άκρας αριστεράς ακόμα δεν είναι τόσο ελκυστική όσο η άνοδος της άκρας δεξιάς, που έγινε αφορμή για να γραφτούν κάποιες χιλιάδες άρθρα μόνο το 2014, γίνεται ένα ολοένα πιο δημοφιλές θέμα μεταξύ των σχολιαστών, οι οποίοι είτε αναζητούν την επόμενη είδηση είτε απλώς τρέφουν φρούδες ελπίδες.

Κυρίως τονίζουν την πρόσφατη υπεροχή στις δημοσκοπήσεις του κόμματος Podemos (Μπορούμε) στην Ισπανία, που απλώς αποτελεί το κόμμα-όχημα του κοινωνικού κινήματος των Indignados (Αγανακτισμένοι). Όμως παρόλο που αυτά τα δύο αριστερά λαϊκιστικά κόμματα πράγματι αύξησαν πολύ τα ποσοστά τους ξεκινώντας από το πουθενά, ως αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης, δεν συνέβη το ίδιο με τα περισσότερα από τα αδελφά κόμματα στην Ευρώπη. 

Στην Κύπρο, την Ιρλανδία και την Ιταλία τα αριστερά λαϊκιστικά κόμματα αύξησαν λίγο τη δύναμή τους, αλλά αυτό αφορά κυρίως τα καθιερωμένα κόμματα. Αυτός είναι και ένας βασικός λόγος που δεν αυξήθηκε ο αριστερός λαϊκισμός στις περισσότερες χώρες, όπου υπάρχει σαφώς κατάλληλο έδαφος για την άνθιση της (άκρας) αριστερής πολιτικής κατά του κατεστημένου. Τα κόμματα-οχήματα αυτών των αισθημάτων είναι συχνά παλιά και σκουριασμένα, όπως το ολλανδικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (SP) ή η γερμανική Αριστερά, συμπεριλαμβανομένων και των apparatchik και των καιροσκόπων που δεν μπορούν να πείσουν τους δυνητικούς ψηφοφόρους τους να ξεπεράσουν τη δυσπιστία τους απέναντι στις προηγουμένως ηττημένες ιδεολογίες. Αυτό, ενδεχομένως, περισσότερο από τον ανταγωνισμό από την άκρα δεξιά, εμποδίζει τη διάδοση του αριστερού λαϊκισμού σε όλη την Ευρώπη.

• Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν θα αλλάξει ουσιαστικά

Ο ΣΥΡΙΖΑ ήρθε στην εξουσία προσφέροντας έναν τρίτο δρόμο στον ελληνικό λαό: όχι τη στήριξη στη διάσωση και τις πολιτικές λιτότητας της κυβέρνησης ΝΔ-ΠΑΣΟΚ και όχι την απόρριψη της διάσωσης και την υποστήριξη μιας ελληνικής εξόδου από την ΕΕ (Grexit) της εξτρεμιστικής αντιπολίτευσης (κυρίας του ΚΚΕ και της ΧΑ). Αντίθετα, προτείνει μια διάσωση χωρίς λιτότητα, παρά το γεγονός ότι οι ευρωπαϊκές ελίτ σταθερά απορρίπτουν κάτι τέτοιο ως μη επιλογή.

Τα τελευταία χρόνια ο Τσίπρας περιοδεύει στην Ευρώπη για να υποστηρίξει ότι μια νέα Ευρώπη είναι δυνατή και ότι η νίκη του ΣΥΡΙΖΑ στις ελληνικές εκλογές του 2015 θα είναι το ξεκίνημα της οικοδόμησης μιας νέας Ευρώπης. Οι ευρωπαϊκές ελίτ, κυρίως η Γερμανίδα Καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ, διακηρύσσει διαρκώς τη δέσμευσή της στην πολιτική λιτότητας της ΕΕ και ακόμα δηλώνει ότι μια ελληνική έξοδος από την ΕΕ δεν θα της δημιουργήσει πρόβλημα.

Αυτό το παιχνίδι σύντομα θα σταματήσει, πιθανότατα με έναν «συμβιβασμό» που ουσιαστικά θα αποτελεί μια ήττα του ΣΥΡΙΖΑ. Εξάλλου, το κόμμα έχει ελάχιστα όπλα να χρησιμοποιήσει στη διαπραγμάτευση. Όχι μόνο η Ελλάδα δεν επηρεάζει την οικονομία της ΕΕ και της Ευρωζώνης, αλλά και η μεγάλη πλειονότητα των Ελλήνων, αναμφίβολα και οι περισσότεροι υποστηρικτές του ΣΥΡΙΖΑ, θέλουν η Ελλάδα να παραμείνει στην Ευρωζώνη.

Κατά συνέπεια, το πιθανότερο σενάριο είναι η άμβλυνση της ρητορικής της λιτότητας της ΕΕ, αλλά σε μικρότερο βαθμό της πολιτικής της, όπως συνέβη κατά τους πρώτους μήνες μετά την εκλογή του Γάλλου προέδρου François Hollande το 2012. Ακόμα και αν έρθει το Podemos στην εξουσία στην Ισπανία στις εκλογές που θα γίνουν φέτος, κάτι όχι πολύ πιθανό, οι περισσότερες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις θα συνεχίσουν να υποστηρίζουν την πολιτική λιτότητας, αν μη τι άλλο επειδή η πολιτική τους τύχη εξαρτάται από αυτή την πολιτική.

Αυτό δεν σημαίνει ότι η νίκη του ΣΥΡΙΖΑ δεν είναι σημαντική σήμερα. Είναι το πρώτο (νέο) αριστερό λαϊκιστικό κόμμα στην Ευρωπαϊκή Ένωση που κέρδισε τις εθνικές κοινοβουλευτικές εκλογές και θα ηγηθεί μιας κυβέρνησης. Αναμφίβολα θα αυξήσει το ηθικό και την επιτυχία παρόμοιων κομμάτων στην Ευρώπη, κυρίως του Podemos στην Ισπανία και του Sinn Fein στην Ιρλανδία. Θα ασκήσει περαιτέρω πίεση στις ελίτ πιο καθιερωμένων ριζοσπαστικών αριστερών κομμάτων που δεν κατάφεραν να αυξήσουν σημαντικά τις πολιτικές τους τύχες, όπως του Jean-Luc Mélenchon του Αριστερού Κόμματος στη Γαλλία και του Emile Roemer του ολλανδικού SP.

Επίσης θα οδηγήσει σε περισσότερες αριστερές ανταρσίες εντός των πολυσυλλεκτικών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, που έχουν να αισθανθούν αυτή την πίεση από τότε που η άνοδος των Πράσινων κομμάτων σταμάτησε τη δεκαετία του 1990. Προφανώς, οι δονήσεις στα αριστερά θα έχουν επιπτώσεις στην κεντροδεξιά. Όμως τελικά, όλα αυτά πιθανώς θα οδηγήσουν κυρίως σε μεγαλύτερο κατακερματισμό, που θα καταστήσει την εκ θεμελίων αλλαγή ακόμα πιο απίθανη.