Το ωφέλιμο, η αλήθεια

Της Τασούλας Καραϊσκάκη, Καθημερινή, 2.6.13

Το πρόβλημα είναι ότι η στρέβλωση αρχίζει άμεσα, πριν περάσουν πολλά χρόνια. Η αποσιώπηση λεπτομερειών τροποποιούν τα διατρέξαντα. Τόσο, που να επιβεβαιώνεται η απαισιόδοξη ρήση του Βίσμαρκ. «Πώς να πιστέψει κανείς την Ιστορία, όταν για γεγονότα που έγιναν μόλις χθες, λέγονται τόσα ψεύδη;». Η αναδίφηση της ιστορικής αλήθειας είναι το πιο σκληρό, το πιο επαχθές έργο.

«Κάθε λαός δημιουργεί εθνικούς μύθους» φέρεται να απάντησε η κ. Μαρία Ρεπούση στην ερώτηση αν υπήρξε ο χορός του Ζαλόγγου, πυροδοτώντας νέο «πόλεμο» για το ποια είναι η ιστορική αλήθεια, παρά τη μετέπειτα διευκρίνιση της βουλευτού και πανεπιστημιακού, ότι δεν μίλησε για χορό του Ζαλόγγου και ότι τα λόγια της παραποιήθηκαν. Το ευαίσθητο θέμα άνοιξε, και ξαναμπαίνουν καίριες ερωτήσεις. Υπάρχει μία ή πολλές ιστορικές αλήθειες; Η κ. Ρεπούση, στη συνέντευξή της, φερόταν να λέει ότι πρέπει «να μπορεί κανείς να διαβάζει ιστορικά τα πράγματα, να μη στέκεται σε μια αλήθεια, αλλά να βλέπει και τις άλλες αλήθειες». Ποιες είναι οι «άλλες αλήθειες»; Είναι ο ιστορικός θρύλος, μύθος; Ποιος ο στόχος της Ιστορίας; «Ενα είναι το έργο της Ιστορίας κι ένας ο σκοπός της, το ωφέλιμο που βγαίνει μόνο από την αλήθεια» έλεγε ο Λουκιανός. Η ακριβής γνώση των γεγονότων, πίστευε ο Θουκυδίδης, χρησιμεύει σε όσους θέλουν να εννοήσουν τα μελλούμενα. Ο Θουκυδίδης ουδέποτε αμφισβήτησε ότι η αλήθεια είναι εφικτή στην Ιστορία.

Ούτε αρνιόταν τα συναισθήματα που γεννά η σφοδρότητά της. Μέσα από τις αφηγήσεις του, αναδημιουργούσε το πάθος και την καυτή εμπειρία. Αυτό δεν στερούσε κάτι από την αντικειμενικότητα, για την οποία τόσο είχε μοχθήσει. Η αντικειμενικότητα δεν απαιτεί ψυχρότητα, δεν πλήττεται από τη συναισθηματική εμπλοκή, πλήττεται από την προκατάληψη, τη μεροληψία, την αυθαίρετη προβολή επιθυμιών, δοξασιών. Ο Θουκυδίδης ήθελε το έργο του να είναι χρήσιμο. Τα διδάγματα της Ιστορίας να βοηθούν έναν προικισμένο ηγέτη, όχι να προφητεύει, αλλά να ελέγχει τα γεγονότα. Στα ίδια σημεία στέκονται νεότεροι ιστορικοί. «Η ιστορική γνώση δεν μας κάνει εξυπνότερους για την επόμενη φορά, αλλά σοφότερους για πάντα» (Τζέικομπ Μπάρκχαρντ). Ή προχωρούν πέρα από αυτά. Από την Ιστορία «δεν μαθαίνει κανείς να διαβλέπει το μέλλον ή να κατευθύνει τις εξελίξεις, αλλά να αντιλαμβάνεται την πολυπλοκότητα των γεγονότων, το τρωτόν του πολιτισμού και της τάξης» (Ρόμπερτ Κόνορ).

Βέβαια, η πραγματικότητα δεν είναι πάντα τόσο λαμπερή όσο ο μύθος. Η Ιστορία βρίσκεται σε θέση μειονεκτική απέναντι στην παραμυθία που ερεθίζει τη φαντασία. Το ποιος είναι ο μύθος εξαρτάται από το πλαίσιο της εποχής, την ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης, τις κρατούσες αντιλήψεις. Επιβάλλεται με την προπαγάνδα, το ψεύδος, τα χαλκεία. Η έντεχνη παραποίηση των γεγονότων για να καλυφθούν εγκλήματα, να ηρωοποιηθούν ηγέτες ή υπερδυνάμεις, οι στρωματώσεις από νέες «αλήθειες», που κατεδαφίζουν τις παλιές, διατρέχουν τους αιώνες. Η παραχάραξη της Ιστορίας είναι μια διαχρονική «συνωμοσία κατά της αλήθειας». Από γενιά σε γενιά κληροδοτούνται διαφορετικά ψεύδη. Για την εδραίωσή τους φροντίζουν «ειδικοί πρόθυμοι» για στρογγυλοποιήσεις. Χθες, σήμερα, αύριο. Ωστόσο, η κατανόηση των αλλοτινών συγκρούσεων, βοηθάει να αντιληφθούμε τις σημερινές. Αν τις αρνηθούμε δεν μπορούμε να διαχειριστούμε τις τωρινές διαφορές μας.

Το πρόβλημα είναι ότι η στρέβλωση αρχίζει άμεσα, πριν περάσουν πολλά χρόνια. Η αποσιώπηση λεπτομερειών τροποποιούν τα διατρέξαντα. Τόσο, που να επιβεβαιώνεται η απαισιόδοξη ρήση του Βίσμαρκ. «Πώς να πιστέψει κανείς την Ιστορία, όταν για γεγονότα που έγιναν μόλις χθες, λέγονται τόσα ψεύδη;». Η αναδίφηση της ιστορικής αλήθειας είναι το πιο σκληρό, το πιο επαχθές έργο.