Η προφητική «Ιεροτελεστία της άνοιξης»

The New York Times, Καθημερινή

Αν πάρουμε τα διδάγματα που πρέπει, τα επόμενα εκατό χρόνια μπορεί να είναι διαφορετικά. Πόλεμοι μαίνονται και σήμερα. Αλλά προκαλούν οργή, όχι ελπίδα. Το είδος μας απέκτησε ξαφνικά την ικανότητα της οικουμενικής επικοινωνίας. Τα σύνορα δεν σημαίνουν τίποτα για το Διαδίκτυο. Ο πλανήτης μας έχει γίνει ένα οικουμενικό χωριό – πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορείς πλέον να σώσεις το χωριό καταστρέφοντάς το. Οι χιλιαστικές ψευδαισθήσεις, από τις οποίες εξαρτάται ο πόλεμος, δεν είναι πλέον βιώσιμες. Ο κόσμος που κατακερματίστηκε μπορεί να γίνει πάλι ένας, η χαμένη γενιά να βρεθεί.

Ο κόσμος που ζούμε γεννήθηκε πριν από 100 χρόνια, και μια ματιά σ’ εκείνη τη γέννηση μπορεί να βοηθήσει στη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου. Το γεγονός–σταθμός ήταν η πρεμιέρα σ’ ένα παρισινό θέατρο, στις 29 Μαΐου του 1913, του μπαλέτου «Η ιεροτελεστία της άνοιξης», του Ιγκόρ Στραβίνσκι. Παράτονη μουσική, εντελώς αντισυμβατική χορογραφία και μια χαοτική αφήγηση ξεσήκωσαν τις διαμαρτυρίες του κοινού και ζωηρές λογομαχίες μεταξύ των κριτικών. Το ότι οι «αυτουργοί» του σκανδάλου ήταν Ρώσοι καλλιτέχνες πολιτικοποίησε την αισθητική διαμάχη. «Ημασταν όλοι επαναστάτες», είπε ο συνεργάτης του Στραβίνσκι, ο Σεργκέι Ντιαγκίλεφ. Και τι επαναστάσεις ακολούθησαν!

Αν η μουσική του Στραβίνσκι φάνταζε αναρχική, το ίδιο ίσχυε και για το θέμα του μπαλέτου – ηλικιωμένοι άνθρωποι που μπροστά τους, και με την επιδοκιμασία τους, νέοι άνθρωποι καταστρέφονται. Η διαδρομή του μπαλέτου κινούνταν από την «τελετή των αντίπαλων φυλών» στη «μεγάλη θυσία», στη διάρκεια της οποίας η επιλεγμένη νεαρή παρθένα συναρπάζει τους πρεσβύτερους χορεύοντας μέχρι να πέσει νεκρή. Το ότι ο αρχικός τίτλος του έργου ήταν «Το θύμα» γρήγορα βρήκε αντήχηση στην εμπειρία μιας ολόκληρης γενιάς.

Η «Ιεροτελεστία της άνοιξης» αναδείχθηκε εκ των υστέρων πολιτιστικός σταθμός, ένα είδος πρόγνωσης για την ηθική αναρχία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η σύνδεση αυτή δηλώνεται στον τίτλο του βιβλίου που έγραψε το 1989 ο ιστορικός Μόντρις Εκστιν: «Ιεροτελεστίες της άνοιξης: Ο Μεγάλος Πόλεμος και η γέννηση των Μοντέρνων Καιρών». Το ναυάγιο του Τιτανικού απέκτησε αναδρομικό συμβολισμό για την Ευρώπη που αυτοκαταστράφηκε στα χαρακώματα. Το ίδιο και το έργο του Στραβίνσκι. Οι ηλικιωμένοι της Ευρώπης θυσίασαν τους νέους της ηπείρου, οι οποίοι, σαν την κόρη, παραδόθηκαν με τη θέλησή τους στον θάνατο.

Εκατό χρόνια μετά, καθώς η τραγική εκείνη εποχή ανακαλείται συχνά μέσα από μια νοσταλγική ομίχλη σε φιλμ όπως ο «Μεγάλος Γκάτσμπι», τόσο η «Ιεροτελεστία της άνοιξης» όσο και ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος μπορούν να ιδωθούν σαν σημαίες ενός ηθικού μετασχηματισμού που συντελείται ακόμη σήμερα.

Ο Γκάτσμπι είναι ένας διαχρονικός Αμερικανός, έστω και αν η ιστορία του είναι τοποθετημένη το 1922. Ο μηδενισμός του Γκάτσμπι έχει τη μυρωδιά των χαρακωμάτων. Εκείνοι που επέζησαν από το Δυτικό Μέτωπο έγιναν η Χαμένη Γενιά, και η απώλεια αυτή παραμένει. «Μας είπαν ότι ο πόλεμος τελείωσε», έγραψε ένας βετεράνος. «Τι αστείο! Εμείς οι ίδιοι είμαστε ο πόλεμος». Από το Βερντέν στη Βαρσοβία, στη Χιροσίμα, στην Τσετσενία, στη Βαγδάτη, στη Δαμασκό – εμείς οι άνθρωποι έχουμε οι ίδιοι γίνει ο πόλεμος. Πώς;

Το έργο του Στραβίνσκι γέννησε μια πυρετώδη διαμάχη, συναρπαστική για όσους συμμετείχαν. Η έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου έκανε το ίδιο, τουλάχιστον στην αρχή· μια κραυγή αντήχησε στους δρόμους της Ευρώπης, «Επιτέλους!». Για τη Γερμανία ο πόλεμος υποσχόταν εξαγνισμό από τη διαφθορά. Η Γαλλία ήλπιζε στην αναγέννηση της εθνικής της δόξας. Η Βρετανία στόχευε, όπως είπε ο Χ. Τ. Γουέλς, στον πόλεμο που θα τερμάτιζε όλους τους πολέμους. Για τις ΗΠΑ, θα ήταν ο πόλεμος που, σύμφωνα με το σλόγκαν του Γουίλσον, θα έκανε τον κόσμο ασφαλή για τη δημοκρατία.

Κάθε μία από τις προβολές αυτές είχε χιλιαστικό χαρακτήρα – η απόλυτη καταστροφή αναμενόταν να φέρει ένα είδος κοσμικής σωτηρίας. Ο υπερβατικός μυστικισμός που προείδε ο Στραβίνσκι κλειδώθηκε μέσα στην ανθρώπινη φαντασία. Επί εκατό χρόνια έκτοτε –σε στρατόπεδα θανάτου, αφανισμένες πόλεις, ναρκοθετημένα σύνορα, πτήσεις μη επανδρωμένων βομβαρδιστικών– το δόγμα της σωτηρίας μέσα από την καταστροφή έχει κυριαρχήσει, και μας απειλεί ακόμη σήμερα.

Στην «Ιεροτελεστία της άνοιξης» η αναγέννηση εξαρτιόταν από τη βια, σαν να μην υπήρχε ζωή παρά μόνο μέσα από τον θάνατο. Η πρωτοκαθεδρία του θανάτου ήταν η ιδέα που ο Στραβίνσκι πρόσφερε σαν προειδοποίηση. Ομως επικράτησε κυριολεκτικά ανάμεσα στις «αντίπαλες φυλές» στα πεδία μάχης του αιώνα.

Αν πάρουμε τα διδάγματα που πρέπει, τα επόμενα εκατό χρόνια μπορεί να είναι διαφορετικά. Πόλεμοι μαίνονται και σήμερα. Αλλά προκαλούν οργή, όχι ελπίδα. Το είδος μας απέκτησε ξαφνικά την ικανότητα της οικουμενικής επικοινωνίας. Τα σύνορα δεν σημαίνουν τίποτα για το Διαδίκτυο. Ο πλανήτης μας έχει γίνει ένα οικουμενικό χωριό – πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορείς πλέον να σώσεις το χωριό καταστρέφοντάς το. Οι χιλιαστικές ψευδαισθήσεις, από τις οποίες εξαρτάται ο πόλεμος, δεν είναι πλέον βιώσιμες. Ο κόσμος που κατακερματίστηκε μπορεί να γίνει πάλι ένας, η χαμένη γενιά να βρεθεί.