Η αλήθεια για το σύμπαν της διεθνούς ψευδολογίας

Του Θανάση Bασιλείου, Καθημερινή, 27.5.12

Ενας οδικός χάρτης για το ψέμα ως εργαλείο διακυβέρνησης και ως μέσο παραπλάνησης στην εξωτερική πολιτική

John J. Mearsheimer

"Γιατί οι πολιτικοί λένε ψέματα

Η αλήθεια για το ψέμα στη διεθνή πολιτική σκηνή"

μετ. Νίνα Μπούρη εκδ. Πατάκη, σελ. 220.

Αν πιστεύουμε ότι η πρασινάδα ζει κάτω από την κρούστα του πάγου της βαρυχειμωνιάς, αυτό σημαίνει ότι προσδοκάμε στην αλήθεια, ακόμα κι όταν στη διεθνή πολιτική ζωή υπάρχει ένα μείζον θέμα: κυκλοφορούν τα ψέματα, οι αποκρύψεις της αλήθειας, οι παραπλανήσεις… Δηλαδή, αυτό που ο Τζόναθαν Σουίφτ είχε αποκαλέσει, καιρό τώρα, «εκδημοκρατισμό του ψεύδους». Ο συγγραφέας Τζον Μιρσχάιμερ, γεννημένος το 1947 στο Μπρούκλιν της Ν. Υόρκης, είναι από τους εγκυρότερους νεορεαλιστές Αμερικανούς θεωρητικούς των Διεθνών Σχέσεων. Από το 1982 είναι καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στην έδρα R. Wendell Harrison Distinguished Service του Πανεπιστημίου του Σικάγου, πρόεδρος του τμήματος της Πολιτικής Επιστήμης την περίοδο 1989-92 και συνδιευθυντής του προγράμματος Πολιτικής Διεθνούς Ασφάλειας.

Από το 2003 είναι μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών. Αρθρογραφεί σε περιοδικά όπως τα «International Security», «Atlantic Monthly» κ. ά. Στην Ελλάδα είναι γνωστός από το έργο «Η τραγωδία της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων» (Ποιότητα, 2007) και το «Η επίδραση του εβραϊκού λόμπι και η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ» (Θύραθεν, 2006 & Antilogos, 2006) που έγραψε μαζί με τον διεθνολόγο του Χάρβαρντ Στίβεν Ουόλτ, με το οποίο μάλιστα απέκτησε παγκόσμια φήμη.

Διαβάζοντας κάποιος το βιβλίο του Τζον Μιρσχάιμερ μπαίνει στο πνεύμα των ημερών. Αντιλαμβάνεται πως η υπόθεση του ψεύδους είναι δύσκολο, πιθανώς να μην οφείλει, να επιλυθεί στο κουβάρι της πολιτικής και των διεθνών σχέσεων. Ως αναγνώστης, νιώθει πως δεν επιστρέφουν τα πάντα σ’ ένα ad majorem Dei gloriam. Κι αν δεν μπορεί να ζήσει σε αυτόν τον «παράδεισο», τότε δικαίως θα ήθελε να ήταν κάπου αλλού. Δυστυχώς, στην πολιτική υπάρχουν ψέματα, ακόμα και το πλατωνικό «γενναίον ψεύδος». Αυτό είναι το πόρισμα.

Ψεύδη για εθνικό συμφέρον

Αυτά τα συμπεράσματα δεν είναι απότοκα ενός ελεύθερου στοχασμού, αλλά πορίσματα αντλημένα από παραδείγματα ή μελέτες περιπτώσεων στο πλαίσιο της πειθάρχησης της Πολιτικής Επιστήμης και των Διεθνών Σχέσεων.

Ο Τζον Μιρσχάιμερ, αντιδρώντας στο θέμα της διεθνούς ψευδολογίας, κατασκεύασε εδώ ένα θεωρητικό υπόδειγμα σκέψης, έναν οδικό χάρτη της στα συγκείμενα της πολιτικής και της θεωρίας των διεθνών σχέσεων.

Επιχειρεί μια απογραφή διεθνών ψευδών, κατηγοριοποιώντας τις ποικίλες μορφές της πολιτικής ψευδολογίας: διακρατικά ψεύδη, κινδυνολογίες, στρατηγικές συγκαλύψεις, αχρείες συγκαλύψεις, παραγωγή εθνικιστικών μύθων είναι μερικά μόνον από την ποικιλία των ψευδών στο σύμπαν της διεθνούς ψευδολογίας. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα φιλελεύθερα ψεύδη, που επιτρέπουν σε χώρες ή συνασπισμούς να δρουν με βαναυσότητα εις βάρος άλλων χωρών, και τα ψεύδη του κοινωνικού ιμπεριαλισμού για την προώθηση ειδικών συμφερόντων.

Δίχως ο ίδιος να είναι θιασώτης της ψευδολογίας, ξεκαθαρίζει στο βιβλίο του πως οι πολιτικοί λένε ψέματα σε διεθνές επίπεδο. Τα μεν στρατηγικά ψεύδη (strategic lies), στην υπηρεσία του εθνικού συμφέροντος, χρησιμοποιούνται προκειμένου να επιβιώσει η χώρα τους στο πανδαιμόνιο των διακρατικών σχέσεων. Τα δε εγωιστικά ψεύδη (selfish lies), που ουδεμία σχέση έχουν με το εθνικό συμφέρον (το raison d’ etat), στοχεύουν στην προστασία των ιδιοτελών συμφερόντων των πολιτικών.

Σίγουρα, το θέμα δεν είναι απλό. Ο Χομπς είχε επισημάνει πως «ακριβώς επειδή οι άνθρωποι κολακεύονται όταν γίνονται πιστευτοί, η ευπιστία υποθάλπει την ψευδολογία. Ετσι πολλοί πιστεύουν σε πράγματα αδύνατα». Αρκετοί πολιτικοί ζουν σε ιδιαίτερους κόσμους και ανήκουν σε μια κουλτούρα στην οποία είναι καθιερωμένο να πιστεύουν ή, έστω, να μισοπιστεύουν τα ψέματα που λένε. Μερικοί, μάλιστα, κατασκευάζουν ακλόνητα άλλοθι: εν γνώσει τους λένε ψέματα για να μείνουν ζωντανοί ώστε, οψέποτε, να μπορέσουν να πουν την αλήθεια. Αυτήν την γκρίζα ζώνη για τις σύγχρονες Δημοκρατίες ο Μιρσχάιμερ τη θεωρεί «τοξική κουλτούρα ανεντιμότητας». Υποστηρίζει ότι η διάχυτη ψευδολογία, παρά τα προσδοκώμενα οφέλη, αναπόφευκτα θα προκαλέσει σοβαρή ζημιά στην Πολιτεία. Δεν είναι σπάνιο, όμως, σε ειδικές περιστάσεις, όπως έλεγε ο Καμί, να βλέπουμε πιο καθαρά στα λόγια εκείνου που μας λέει ψέματα παρά στα λόγια του άλλου που μας λέει αλήθεια. Μία παρηγοριά είναι ότι, τελικά, τα ψέματα μας βάζουν στον δρόμο της αλήθειας. Ο Μιρσχάιμερ ζυγίζει κριτικά τις όλες συνέπειες της ψευδολογίας και τους κινδύνους που αυτή εγκυμονεί, στην πρωτότυπη, οξυδερκή και διορατική μελέτη του.