Ελλάδα, η ξεχωριστή περίπτωση Η ελληνική ιδιαιτερότητα οδηγεί στην ανάγκη βαθιών μεταρρυθμίσεων

 Του Κ. Π. Ιωακειμίδη, ΝΕΑ, 14.9.11

Από πολλές πλευρές φθάνει το μήνυμα ότι σοβαροί ευρωπαίοι ιθύνοντες τείνουν να καταλήξουν στο μάλλον θλιβερό συμπέρασμα ότι η Ελλάδα συνιστά «ειδική, διαφορετική περίπτωση χώρας», διαφορετική δηλαδή από τις άλλες χώρες που βρίσκονται επίσης σε προγράμματα διάσωσης (Πορτογαλία, Ιρλανδία). Το συμπέρασμα «περί διαφορετικότητας» δεν προέρχεται από τους γνωστούς ευρωπαίους δημαγωγούς που αναπαράγουν απλοϊκά και ενίοτε χυδαία στερεότυπα. Προέρχεται από σοβαρούς διαμορφωτές πολιτικής που θέλουν να συνδράμουν τη χώρα, αλλά που απελπίζονται δαπιστώνοντας ότι τα «πράγματα δεν περπατάνε», ότι σημαντικές μεταρρυθμίσεις δεν υλοποιούνται και χρονοδιαγράμματα δεν τηρούνται, ότι οι πολιτικές δυνάμεις αδυνατούν να συμφωνήσουν, ότι υπάρχουν δυνάμεις που απορρίπτουν ακόμη και την αναγκαιότητα των μεταρρυθμίσεων, ότι η χώρα δίνει την εντύπωση πως δεν θέλει να αλλάξει, να διασωθεί, να βγει από την κρίση και να λειτουργήσει ως κανονικό μέλος της ευρωζώνης.

Χωρίς αμφιβολία, η Ελλάδα συνιστά «ειδική περίπτωση». Αλλά ακριβώς επειδή είναι «ειδική περίπτωση», δεν πρέπει «να σπαταλήσει την κρίση» αλλά να την αξιοποιήσει για καθολική αλλαγή. Με άλλα λόγια, η χώρα δεν θα έπρεπε να προσλαμβάνεται ως «ειδική περίπτωση» στο πεδίο της αδυναμίας προώθησης της μεταρρυθμιστικής διαδικασίας. Το αντίθετο.

Η διαφορετικότητα της ελληνικής περίπτωσης έγκειται στο ότι, ενώ στις άλλες χώρες η κρίση είναι κυρίως οικονομική/δημοσιονομική, στην Ελλάδα είναι φαινόμενο πολύ πιο σύνθετο και περίπλοκο. Εδώ, η κρίση είναι καθολική - συστημική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική - και έχει το σχήμα πυραμίδας. Στην κορυφή εκδηλώνεται η δημοσιονομική κρίση με κύρια συμπτώματα τα γιγαντιαία ελλείμματα προϋπολογισμού και χρέους. Κάτω βρίσκεται η οικονομική κρίση εν τη ευρεία έννοια, με κύρια έκφανση το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας. Πιο κάτω εντοπίζεται η πολιτική κρίση - η κρίση του κρατικού συστήματος - με συμπτώματα τα ελλείμματα αποτελεσματικότητας, ικανότητας επίλυσης προβλημάτων, διαφθοράς. Στην αφετηρία βρίσκεται σαφώς η κρίση του πολιτιστικού προτύπου. Η κρίση είναι κατά βάση κρίση πολιτιστική. Η δημοσιονομική κρίση απαιτεί την άμεση και κατά προτεραιότητα αντιμετώπιση, αλλά η επίλυσή της δεν απαντά από μόνη της στην καθολικότητα του προβλήματος που αντιμετωπίζει η χώρα. Η συνολική απάντηση απαιτεί ριζικές μεταρρυθμίσεις και παρεμβάσεις σε όλα τα επίπεδα.

Κάπως σχηματικά, η συνολική αντιμετώπιση της κρίσης απαιτεί, κατά την άποψή μου, την υπέρβαση πέντε θεμελιακών αντιφάσεων που χαρακτηρίζουν το ελληνικό μόρφωμα:

α) Δυτική κατανάλωση - ανατολική παραγωγή: η Ελλάδα δεν μπορεί να απολαμβάνει δυτικά πρότυπα κατανάλωσης αλλά να διατηρεί (με εξαιρέσεις) ανατολίτικα πρότυπα παραγωγής και οικονομικής οργάνωσης. Εχει χαρακτηριστεί το τελευταίο σοβιετικού τύπου σύστημα στην Ευρώπη με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τα επίπεδα ανταγωνιστικότητας και παραγωγικότητας.

β) Δυτικοί πολιτικοί θεσμοί - ανατολική κουλτούρα: οι δυτικού τύπου θεσμοί που η χώρα εγκαθίδρυσε από το 1974 (κοινοβουλευτισμός, πολιτικά κόμματα κ.ά.) προϋποθέτουν, για να λειτουργήσουν ομαλά, ορθολογικές κοινωνικές και ατομικές συμπεριφορές. Σε περιβάλλον πολλαπλών ανορθολογικών συμπεριφορών το σύστημα οδηγεί στη διαφθορά, στη στασιμότητα, στην ακινησία.

γ) Κράτος προστάτης - κράτος εχθρός: η αντιφατική στάση του Ελληνα απέναντι στο Κράτος «τροφοδοτεί» πολλαπλές εκδοχές της κρίσης. Για τον Ελληνα, το Κράτος είναι «η πηγή όλων των προβλημάτων αλλά και, ταυτόχρονα, η πηγή όλων των λύσεων». Το Κράτος οφείλει να λειτουργεί ως προστάτης, να είναι «πανταχού παρόν» για την επίλυση κάθε προβλήματος, από την παροχή απασχόλησης, περίθαλψης, υπηρεσιών μέχρι τα πλέον ασήμαντα. Ταυτόχρονα, όμως, το Κράτος είναι και «εχθρός». Για αρκετούς, π.χ., η καταβολή του φόρου θεωρείται πληρωμή λύτρων σε εχθρό, αντίπαλο.

δ) Μετανεωτερικό - προνεωτερικό κράτος: μετανεωτερικό θεωρείται το κράτος που έχει επιλύσει το πρόβλημα της εθνικής κυριαρχίας και των συνόρων και στοχεύει σε σχήματα υπερεθνικής ολοκλήρωσης, όπου η έννοια των συνόρων παύει να έχει την παραδοσιακή σημασία της. Είναι σαφές ότι η Ελλάδα βιώνει μια τυπική αντίφαση μετανεωτερικού - προνεωτερικού κράτους. Είναι ταυτόχρονα ενσωματωμένη στο κατεξοχήν προωθημένο υπερεθνικό σύστημα (ΕΕ) χωρίς όμως να έχει ακόμη επιλύσει οριστικά το πρόβλημα των συνόρων.

ε) Η Ελλάδα ευρωπαϊκή - αντιευρωπαϊκή χώρα: η Ελλάδα είναι η χώρα που εμφανίζεται να επιδιώκει «περισσότερη Ευρώπη» (μετεξέλιξη ΕΕ σε πολιτική ένωση κ.λπ.). Ταυτόχρονα, όμως, η ελληνική κοινή γνώμη καταγράφει τα χαμηλότερα ποσοστά «ταύτισης» με την Ευρώπη.

Οι αντιφάσεις αυτές συγκροτούν όντως «ξεχωριστή περίπτωση» αλλά αναδεικνύουν ταυτόχρονα το αίτημα για βαθύτερες μεταρρυθμίσεις...

Ο Π.Κ. Ιωακειμίδης είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος του ΔΣ του ΕΛΙΑΜΕΠ