Υποδειγματικοί κρατούμενοι: Μαθήματα από την Ιρλανδία

 Του Γιάννη Βαρουφάκη, www.protagon.gr, 24.9.11

Την περασμένη εβδομάδα βρισκόμουν στο Δουβλίνο, προσκαλεσμένος δύο πολιτικών κομμάτων (ένα αντιπολιτευόμενο, το Sinn Fein, και ένα που συμμετέχει στον κυβερνητικό συνασπισμό, το Labour Party) και ενός think tank (TASC). Η περίπτωση της Ιρλανδίας είναι ιδιαίτερα καίρια για τον δημόσιο διάλογο εδώ στην Ελλάδα. Ο λόγος απλός: Το βασικό επιχείρημα των υποστηρικτών του Μνημονίου-Μεσοπρόθεσμου είναι ότι η πολιτική αυτή απέτυχε επειδή το ελληνικό κράτος (πιεζόμενο από την ελληνική κοινωνία) δεν εφάρμοσε του συμφωνημένους όρους του Μνημονίου-Μεσοπρόθεσμου. "Αν είχαν", μας λένε, "εφαρμοστεί πιο νωρίς τα μέτρα που είχαμε υποσχεθεί, θα είχαμε μπει σε διαδικασία ανάρρωσης αντί για διαδικασία διαδοχικών ακρωτηριασμών".

Οι ίδιοι κύκλοι αναφέρουν ως παράδειγμα προς μίμηση την Ιρλανδία η οποία, πράγματι, εφάρμοσε όλα τα μέτρα πριν ακόμα της επιβληθούν από την τρόικα. Για την ακρίβεια, επιτρέψτε μου να σας θυμίσω ότι, η προηγούμενη Ιρλανδική κυβέρνηση εφάρμοσε ένα σκληρότατο Μνημόνιο (με εξοντωτική λιτότητα, π.χ. την άρνηση ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης σε ανέργους) ενάμιση χρόνο πριν καταφύγει στην τρόικα για δάνεια (σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να τα αποφύγει). Βέβαια δεν τα απέφυγε (κάτι που αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι όταν ξεσπάσει μια κρίση τραπεζών-χρέους-ύφεσης η λιτότητα απλώς την επιδεινώνει) και βρέθηκε στο ίδιο εδώλιο με εμάς πριν ακριβώς ένα χρόνο.

Αυτό τον χρόνο που πέρασε, η Ιρλανδία δέχεται και εκείνη τις γνωστές επισκέψεις της τρόικας. Με μια διαφορά. Η Ιρλανδική Κυβέρνηση εισπράττει συστηματικά εύσημα από τους ξένους για την εφαρμογή των νέων σκληρών μέτρων που επιβάλει. Προσέξτε γιατί η Ιρλανδία πράγματι φαντάζει ως το όνειρο των Μνημονιακών: Όλα τα μέτρα εισάγονται στην ώρα τους, οι περικοπές στις δημόσιες δαπάνες γίνονται χωρίς δεύτερη κουβέντα και ανεξάρτητα κοινωνικού κόστους (π.χ. έκλεισαν με συνοπτικές διαδικασίες τα δημόσια σχολεία για άπορα παιδιά με ειδικές ανάγκες), οι μισθοί μειώνονται χωρίς όριο, οι απολύσεις είναι απόλυτα ελεύθερες, εθνικό σύστημα υγείας δεν υφίσταται (παρά μόνο για τους βαθιά άπορους), δημοτικά τέλη δεν υπάρχουν, η φορολογία των φυσικών προσώπων είναι πολύ χαμηλή και των επιχειρήσεων μόλις 12,5%. Να γιατί η χώρα αυτή είναι ένα εργαστήριο στο οποίο μπορούμε να ελέγξουμε την θεωρία πως η πιστή εφαρμογή των όρων του Μνημονίου οδηγεί στην διέξοδο από την στενωπό ή όχι (δηλαδή στην σταδιακή επιστροφή στις αγορές και την απαγκίστρωση από την αναξιοπρέπεια του να είναι αναγκασμένη η χώρα να παρακαλά την τρόικα για νέα δάνεια).

Στην χώρα μας, το παράδειγμα της Ιρλανδίας αναφέρεται κατά κόρον ως παράδειγμα προς μίμηση και διαμορφώνεται μια εικόνα χώρας που οδεύει καλά και η οποία σιγά-σιγά πετυχαίνει τους στόχους της. Χτες μάλιστα κυκλοφόρησαν και τα πρώτα θετικά στατιστικά που δείχνουν θετικό ρυθμό ανάπτυξης της Ιρλανδίας για πρώτη φορά από το 2007. Μήπως τελικά στην Ιρλανδία το Μνημόνιο είχε την πρώτη επιτυχία του; Μήπως τελικά αν ήμασταν κι εμείς υποδειγματικοί κρατούμενοι (model prisoners - έκφραση την οποία χρησιμοποιούν Ιρλανδοί υποστηρικτές του Ιρλανδικού Μνημονίου!) να είχαμε καλύτερη τύχη και να μην βρισκόμασταν εδώ που είμαστε τώρα; Σε καμία των περιπτώσεων! Η Ιρλανδία βρίσκεται το ίδιο βαθειά βουτηγμένη στην Κρίση με εμάς. Το ίδιο σφικτά αλυσοδεμένη στο άρμα της ύφεσης και της διπλής ασθένειας χρέους-ύφεσης. Ας τα πάρουμε όμως ένα-ένα:

1. Μπορεί η κυβέρνηση να καταφέρνει να μειώνει τις δημόσιες δαπάνες επιβάλλοντας δρακόντειες περικοπές όμως, όπως πασχίζω ενάμιση χρόνο να εξηγήσω (χωρίς μεγάλη επιτυχία), σε καιρό ύφεσης-χρέους μειώνονται οι ιδιωτικές δαπάνες τόσο από τον κοσμάκη (που προσπαθεί να μειώσει την κατανάλωσή του είτε για να αποπληρώσει τις πιστωτικές και τα δάνειά του είτε για να βάλει κάτι στην άκρη είτε για να μπορέσει να καταβάλει τους νέους φόρους) όσο και από τις επιχειρήσεις (που, προσδοκώντας χαμηλότερη ζήτηση, περιορίζουν τις παραγγελίες και τις επενδύσεις τους). Όταν έρχεται, σε αυτή την αρνητική συγκυρία, να μειώσει το κράτος τις δαπάνες του, το άθροισμα των ιδιωτικών και των δημόσιων δαπανών μειώνεται. Τι είναι αυτό το άθροισμα; Ισούται με το ΑΕΠ, το εθνικό εισόδημα - το οποίο, προφανώς, μειώνεται κι άλλο. Έτσι μειώνεται αυτόματα το σύνολο των φόρων που αντλεί το κράτος (δεδομένου ότι αποτελούν ποσοστό του ΑΕΠ) με αποτέλεσμα να παραμένει αλώβητο το έλλειμμα. Κάτι τέτοιο συμβαίνει και στην Ιρλανδία. Αν και οι στόχοι ως προς τις δαπάνες 'πιάνονται', το έλλειμμα παραμένει σταθερά υψηλό - παρά τις 'εντυπωσιακές' ανθρωποθυσίες. Πιο συγκεκριμένα, το Ιρλανδικό κράτος δεν είναι καν κοντά, παρά τα 4 χρόνια αυστηρότατης λιτότητας (την οποία ακόμα και το ΔΝΤ χαρακτήρισε υπέρμετρα σκληρή), στο να πετύχει αυτό που όλοι θεωρούν τον βασικό στόχο: το πρωτογενές πλεόνασμα - δηλαδή το κράτος να εισπράττει περισσότερα από όσο δαπανά πριν υπολογίσουμε τις αποπληρωμές στους δανειστές του.

2. Το νέο ότι η Ιρλανδία κατάφερε να αντιστρέψει το τρίμηνο που πέρασε, για πρώτη φορά, την αρνητική ανάπτυξη (μόλις ανακοινώθηκε μια αύξηση του ΑΕΠ της τάξης του 1,6%) έχει σημαντική ψυχολογική αξία. Σε μια χώρα που τα τελευταία χρόνια απώλεσε το 25% του ΑΕΠ, μια μικρή βελτίωση αυτού του δείκτη είναι σημαντική. Όμως, δεν αποτελεί σημάδι διεξόδου από την Κρίση. Ούτε κατά διάνοια. Για να μπορέσει η Ιρλανδία να αρχίσει να μειώνει το χρέος της χρειάζεται πρωτογενή πλεονάσματα που απαιτούν ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης τουλάχιστον 3,5% για πολλά χρόνια. Χωρίς αυτό, η Ιρλανδία θα παραμένει υποχείριο της τρόικα. Μπορεί να τα καταφέρει; Σε καμία περίπτωση, υπό τις παρούσες συνθήκες (όπως ήδη ισχυρίστηκα). Οι λόγοι είναι δύο: (Α) Η ανάπτυξη του 1,6% που είδαμε χτες οφείλεται, αν κοιτάξετε προσεκτικά τα στοιχεία, σε έναν και μόνο βιομηχανικό τομέα: Χημική βιομηχανία και φαρμακοβιομηχανίες - βασικά πολυεθνικές που έχουν μετακομίσει στην Ιρλανδία λόγω του χαμηλού φόρου. Όμως, η αύξηση του κύκλου εργασιών των εταιρειών αυτών δεν αφορούν την οικονομία της Ιρλανδίας! Κατά την παραμονή μου, με πήγαν να δω κάποιες από αυτές τις εταιρείες. Άδεια κελύφη είναι οι περισσότερες. Κτήρια με λίγους υπαλλήλους που οι εταιρείες αυτές δηλώνουν ως έδρα τους στην Ευρώπη για να πληρώνουν τους χαμηλούς φόρους της Ιρλανδίας (αντί για της Γαλλίας, της Ολλανδίας ή της Ελβετίας, όπου θα υπέφεραν μάλιστα και από το υψηλό Ελβετικό φράγκο) χωρίς όμως αυτό να μεταφράζεται σε κάτι πέραν από εικονικές επενδύσεις και εικονική αύξηση του κύκλου εργασιών. Έτσι, το ΑΕΠ της Ιρλανδίας φουσκώνει χωρίς να περνά χρήμα από το κράτος (και λόγω της χαμηλής φορολόγησης και λόγω του ότι φορολογούνται μόνο κέρδη, τα οποία οι πολυεθνικές δεν πολυδηλώνουν παρουσιάζονται αντίστοιχα υψηλά εικονικά κόστη!) και, βέβαια, χωρίς κανένα θετικό αντίκτυπο στην αγορά εργασίας της χώρας. Για του λόγου το αληθές, την ίδια ακριβώς στιγμή που η στατιστική υπηρεσία ανακοίνωσε την αύξηση του ΑΕΠ ανακοίνωσε και την αύξηση της ανεργίας, με παράλληλη μείωση της απασχόλησης. (Β) Η αύξηση του κύκλου εργασιών των πολυεθνικών με έδρα την Ιρλανδία είναι και αυτή μάλλον πρόσκαιρη. Αντανακλά την πιο 'ανεβασμένη' περίοδο που μας πέρασε, πριν η διεθνής οικονομία μπει στην διαδικασία μιας νέας μείωσης της παγκόσμιας ζήτησης.

3. Όταν μια χώρα μπει στο στόχαστρο των αγορών ομολόγων, και αποκλειστεί από αυτές, για να ανανήψει χρειάζονται όχι απλά καλά νέα από το μέτωπο των στόχων του Μνημονίου της αλλά κάτι παραπάνω: Χρειάζονται πρωτογενή πλεονάσματα μεγέθους τουλάχιστον ίσου του επιτοκίου δανεισμού το οποίο να είναι και αυτό ίσο με τον ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ. Με απλά λόγια, η Ιρλανδία για να βγει από την στενωπό χρειάζεται (μετά την Συμφωνία της 21ης Ιουλίου, και εφόσον βέβαια αυτή εφαρμοστεί) ρυθμούς ανάπτυξης τουλάχιστον 3,5% και ανάλογο πρωτογενές πλεόνασμα. (Σήμερα, ο ρυθμός ανάπτυξης είναι στο 1,6% και η χώρα αντιμετωπίζει πρωτογενές έλλειμμα της τάξης του 6%.) Χρειάζεται και κάτι άλλο: Την άρση του ντόμινο που προχωρά ακάθεκτο προς την Ιταλία. Είναι ξεκάθαρο σε όσους δεν έχουν ιδεολογικές παρωπίδες ότι, με το κλίμα να χειροτερεύει παγκοσμίως, η Ιρλανδία παραμένει και θα παραμένει καθηλωμένη στην ίδια σκοτοδίνη με εμάς. Καλώ όποιον έχει αμφιβολία να επισκεφτεί τις συνοικίες του Δουβλίνου και του Limerick στις 12.30 το μεσημέρι, την ώρα που περνούν τα συσσίτια από τις γειτονιές.

Όσο βρισκόμουν στο Δουβλίνο, η δική του Επιτροπή Λογιστικού Ελέγχου παρέδωσε το πόρισμά της. Ήμουν στην παρουσίαση του πορίσματός τους το οποίο επιβεβαίωσε την δύσκολή απόφασή μου να μην συμμετάσχω στην δική μας ΕΛΕ. Τι βρήκαν; Ότι είναι αδύνατον να αποκαλυφθεί ποιοι είναι οι δανειστές του Ιρλανδικού δημοσίου. Κατά τα άλλα η μελέτη αυτή είναι χρήσιμη για όποιον ενδιαφέρεται να μελετήσει το ιστορικό του Ιρλανδικού χρέους και τον τρόπο με τον οποίο η διαπλοκή κράτους και τραπεζιτών εξόκειλε την μικρή αυτή χώρα χωρίς ούτε ένας πολιτικός ή επιχειρηματίας να μην πάει στην φυλακή. Μπορείτε να διαβάσετε το πόρισμα εδώ.

Τις μέρες που ήμουν εκεί συνάντησα εκατοντάδες ανθρώπους: Υπουργούς, βουλευτές, δημοσιογράφους, επιχειρηματίες, συνδικαλιστές, διαδηλωτές. Αποκόμισα την εντύπωση ότι κάνουν τις ίδιες συζητήσεις και διαφωνούν με τον ίδιο τρόπο όπως και εμείς. Κυρίαρχη, όπως και εδώ, ήταν μέχρι πρότινος η άποψη ότι "εμείς (οι Ιρλανδοί) καλά θα κάνουμε να κοιτάξουμε τα του οίκου μας - να παραμείνουμε υποδειγματικοί κρατούμενοι - να αφήσουμε τα της Ευρώπης στην Ευρώπη και να ασχοληθούμε αποκλειστικά με τις περικοπές δαπανών και μισθών (ώστε να αυξηθεί η ανταγωνιστικότητα), την μείωση του κράτους και την άρση ό,τι περιορισμών υπάρχουν ακόμα στο διάβα των επιχειρήσεων." Από την άλλη όμως υπάρχει και η άλλη άποψη όσων, όπως κάποιοι εξ ημών εδώ στην Ελλάδα, λένε πως Ιρλανδική Κρίση δεν υπάρχει και δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με δάνεια και περικοπές. Συνάδελφοι όπως η ομάδα οικονομολόγων του TASC και ο Kevin O'Rourke θεωρούν ότι μόνο μια ευρωπαϊκή λύση μπορεί να έρθει αντιμέτωπη με μια κατ' εξοχήν Ευρωπαϊκή Κρίση. Είναι ξεκάθαρο ποια από τις δύο σχολές ευρωπαϊκής σκέψης ήταν εκείνη που με προσκάλεσε στο Δουβλίνο...

Όντας εκεί, συμμετείχα στην πιο δημοφιλή εκπομπή πολιτικού-οικονομικού περιεχομένου, το Tonight with Vincent Browne. Μπορείτε, αν δεν βαριέστε, να δείτε την 45 συζήτηση περί Ελλάδας, Ευρώπης και Ιρλανδίας πατώντας εδώ. Την επόμενη μέρα έδωσα μια σειρά από ραδιοφωνικές συνεντεύξεις. Το αναφέρω αυτό επειδή έχει ενδιαφέρον αυτό που έγραψε εδώ η Irish Independent: ότι ακούγοντας αυτά που έλεγα στο ραδιόφωνο, μια κυρία επιβαίνουσα λεωφορείου έβγαλε κραυγή αγωνίας, κάτι που σύμφωνα με τον δημοσιογράφο της εφημερίδας καταδεικνύει ότι μέρος της κοινής γνώμης δεν είναι προετοιμασμένο για τα κακά μαντάτα. Πάντως, στην κεντρική ομιλία που προσκλήθηκα να κάνω στο ξενοδοχείο Shellbourne, το κοινό φάνηκε ιδιαίτερα καλά προετοιμασμένο και έτοιμο για το επόμενο βήμα που, πάγια θέση μου είναι, πρέπει να κινείται στην βάση μιας ευρωπαϊκής λύσης για όλους μας. Αυτό φάνηκε από την πλήρη συμφωνία με τον κεντρικό άξονα της τοποθέτησής μου από το σχολιαστή της ομιλίας μου που είχαν επιλέξει οι διοργανωτές, τον γνωστό δημοσιογράφο Finton O' Toole της κραταιάς και αρκετά συντηρητικής εφημερίδας Irish Times. (Μπορείτε να διαβάσετε το απομαγνητοφωνημένο κείμενο όσων είπα εδώ ή ακόμα και να ακούσετε την ομιλία εδώ.) Για ένα απάνθισμα του πως κάλυψαν οι μεγαλύτερες Ιρλανδικές εφημερίδες τις παρεμβάσεις αυτές πατήστε εδώ, εδώ και εδώ.

ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ ΑΡΘΡΑ ΤΗΣ ΕΒΔΟΜΑΔΑΣ

• Που καταντήσαμε: Οι εκ των αρχιτεκτόνων του Κραχ του 2008, ο Tim Geithner και ο Larry Summers να λένε πράγματα σωστά στους Ευρωπαίους ηγέτες και εκείνοι να μην τους ακούν!
• Ο Joseph Stiglitz θυμίζει στους Μνημονιακούς ότι στερούνται λογικής
• Μια ενδιαφέρουσα πρόταση για εκατέρωθεν διαγραφές χρεών
• Ο Gordon Brown, τ. πρωθυπουργός της Βρετανίας, συμφωνεί πως το πρόβλημα είναι ο τραπεζικός τομέας.
• Ένα ενδιαφέρον Ολλανδικό σχέδιο για την έξοδο από την Κρίση του Ευρώ.
• Το ευρώ στο σταυροδρόμι όπου μια κακή επιλογή το φέρνει στο γκρεμό. Του Δημήτρη Παπαδημητρίου, Προέδρου του Levy Institute.
• Άρθρο του Τάκη Μίχα στο Cato Institute για τα αίτια που κρύβονται πίσω από το δημόσιο χρέος της Ελλάδας.
• Ο Γιάννος Παπαντωνίου στο Huffington Post.
• H New York Times ελπίζουν ότι η Ευρώπη θα καταφέρει να ενοποιηθεί μέσω της Κρίσης.
• Εδώ λέω στο Αμερικανικό NPR ότι στην Ελλάδα ποτέ δεν προσφέρθηκε, πραγματικά, σχέδιο διάσωσης
• Μια ενδιαφέρουσα (αλλά αδιέξοδη, κατά την γνώμη μου) πρόταση, εξ Ιρλανδίας, για το πως μπορούμε να δανειστούμε, ως κράτη πτωχευμένα, δίνοντας ως εχέγγυα μελλοντικούς φόρους
• Ο Roger Altman ανησυχεί για την Ευρώπη και τον κόσμο και συνιστά άμεση δράση. Ο Nouriel Roubini συμφωνεί, επαυξάνει και προτείνει συγκεκριμένα μέτρα.
• Η συζήτηση για το που θα βρεθούν τα χρήματα για την διάσωση της ευρωζώνης καλά κρατεί.
• Η WSJ λέει στους ευρωπαίους: Υποστηρίξτε την Κεντρική σας Τράπεζα I agree. Let it borrow too to deal with the debt.
• Ο Riccardo Bellofiore γράφει στην Guardian πως τίποτα δεν θα αλλάξει αν δεν κατανοήσουμε ότι πρόκειται περί Κρίσης του καπιταλισμού η οποία προέκυψε λόγω μιας λυσσαλέας επίθεσης στους μισθούς και στην εργασία.