Πού είναι ο κυρίαρχος λαός;

Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συντακτών

Κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας το βιβλίο «Τι είναι λαός;», που περιλαμβάνει κείμενα των Alain Badiou, Pierre Bourdieu, Judith Butler, Georges Didi-Huberman, Sadri Khiari και Jacques Rancière (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, μετάφραση Γιώργος Καράμπελας). Με αφορμή την ιταλική έκδοση αυτού του βιβλίου, ο Ιταλός φιλόσοφος Ρομπέρτο Εσπόζιτο έγραψε το ακόλουθο κείμενο.

Ο λαός των εκλογών, ο λαός της Αριστεράς, ο ιταλικός λαός, ο εξεγερμένος λαός των πλατειών. Δύσκολα θα βρούμε έναν άλλο πολιτικό όρο που να επιδέχεται τόσο διαφορετικούς προσδιορισμούς. Ο Πιερ Ροζανβαλόν εξάλλου, σε ένα δοκίμιό του για τις μορφές της δημοκρατικής αντιπροσώπευσης, είχε χαρακτηρίσει τον λαό «ανεύρετο». Ούτε ο λαός-γνώμη, ούτε ο λαός-έθνος, ούτε ο λαός-συναίσθημα κατορθώνουν να προμηθεύσουν κατάλληλες απαντήσεις στη δυσθυμία που αναδύεται από το σκοτεινό βάθος των δημοκρατιών μας. Βυθισμένοι εδώ και καιρό σε έναν κριτικό στοχασμό για τα χαρακτηριστικά του λαϊκισμού, είναι σαν να έχουμε ξεχάσει την έννοια από την οποία αυτός προέρχεται και η οποία εμπεριέχει όλες τις αντιφάσεις. «Τι είναι λαός;» Αυτός είναι ο τίτλος ενός βιβλίου που υπογράφεται από έξι γνωστούς διανοούμενους, τους Badiou, Bourdieu, Butler, Didi-Huberman, Khiari και Rancière. Η δυσκολία να ορίσουμε τον λαό οφείλεται σε μιαν αντινομία που τον χαρακτήριζε πάντοτε. Ο λαός περιέχει στο εσωτερικό του δύο πόλους, οι οποίοι δεν επικαλύπτονται και μάλιστα από ορισμένες απόψεις συγκρούονται μεταξύ τους: από τη μια μεριά την ολότητα των ατόμων ενός πολιτικού οργανισμού και από την άλλη το αποκλεισμένο τμήμα του. Αυτό το δεύτερο στοιχείο –που προσδιορίζεται κυρίως με το επίθετο «λαϊκός»- όχι μόνο δεν συμπίπτει με το πρώτο, με τον λαό ως κάτοχο της κυριαρχίας, αλλά αποτελεί και μια δυνητική εσωτερική απειλή γι’ αυτόν.

Οπως μας έχει θυμίσει και ο Αγκάμπεν (στο δοκίμιό του «Che cos’ è un popolo», που περιέχεται στο βιβλίο του «Mezzi senza fine»), αυτή η διαλεκτική δεν αφορά μόνο τις δημοκρατίες μας, αλλά εμπλέκει ήδη από την αρχή τους δυτικούς θεσμούς. Αν στην αρχαία Ελλάδα ο όρος «δήμος» υποδεικνύει ταυτόχρονα τους πολίτες που διαθέτουν πολιτικά δικαιώματα και τα στρώματα που βρίσκονται πιο χαμηλά στην κοινωνική κλίμακα, στην αρχαία Ρώμη η ίδια διαλεκτική ανιχνεύεται στη σχέση μεταξύ populus και plebs.

Στη σχέση αυτή μεταξύ λαού και πληβείων, οι πληβείοι είναι ταυτόχρονα τμήμα και αποκλεισμένο υπόλειμμα του λαού. Ο Μακιαβέλι συχνά δεν διακρίνει μεταξύ λαού και πλήθους, ενώ ο Χομπς τα αντιπαραθέτει: διαφορετικά από το πλήθος, ένας λαός είναι τέτοιος μόνον όταν ενοποιείται από ένα μονάρχη. Με τη Γαλλική Επανάσταση ο λαός, ταυτιζόμενος με το έθνος, γίνεται ο ίδιος κάτοχος της κυριαρχίας, έτσι ώστε να εξαλείφει κάθε διαφορά μεταξύ των ατόμων.

Ηδη όμως από τότε ο μηχανισμός της κοινοβουλευτικής αντιπροσώπευσης, που διαδόθηκε έπειτα σε όλες τις δημοκρατίες, τείνει να αναπαράγει μιαν απόκλιση μεταξύ εκείνων που ασκούν την εξουσία και εκείνων που την υφίστανται. Συμβαίνει έτσι συχνά οι αντιπρόσωποι να αντιπροσωπεύουν και να υπηρετούν μόνο τα δικά τους ιδιαίτερα συμφέροντα και ένας αυξανόμενος αριθμός πολιτών να χάνουν κάθε εμπιστοσύνη στους θεσμούς. Αν και τυπικά αντιπροσωπεύεται από τους εκλεγμένους βουλευτές, ένα μέρος των πολιτών αισθάνεται αποκλεισμένο από το κοινωνικό συμβόλαιο ώς το σημείο να απέχει τακτικά από την εκλογική διαδικασία.

Το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε, όχι μόνο στη Δύση όπως δείχνουν οι πρόσφατες εξεγέρσεις στις αραβικές χώρες, είναι ότι όλα τα συγκρουόμενα μέρη δηλώνουν πως αντιπροσωπεύουν (και μάλιστα πως αποτελούν) τον λαό εναντίον των άλλων. Με αποτέλεσμα, όπως υποστηρίχθηκε τόσο από τα δεξιά όσο και από τα αριστερά, εκείνοι που ορίζουν ένα λαό να μην είναι εκείνοι που τον συναποτελούν αλλά εκείνοι που κρατιούνται έξω από αυτόν. Στη διάρκεια του ναζισμού ο γερμανικός λαός προσδιόριζε την κοινή του ταυτότητα με τη βίαιη αποβολή ενός μολυσμένου τμήματός του. Αυτό όμως έχει συμβεί και σε άλλες περιπτώσεις.

Στη διάρκεια του πολέμου της Αλγερίας, για παράδειγμα, οι όροι «γαλλικός λαός» και «αλγερινός λαός» έπαιρναν πολύ διαφορετικό νόημα, ανάλογα με το ποιος τους πρόφερε. Από την άλλη μεριά, ακόμη και πριν από λίγους μήνες τα πλήθη της πλατείας Ταχρίρ διακήρυτταν ότι είναι ο αιγυπτιακός λαός εναντίον εκείνου που εκπροσωπούνταν νόμιμα από την εκλεγμένη κυβέρνηση. Και τι να πούμε για τα πλήθη τα οποία παντού, ακόμη και εναντίον των δικών τους αντιπροσώπων, διεκδικούν πρόσβαση στα αγαθά, την εργασία, την ιατρική φροντίδα; Πού βρίσκεται ο λαός, στο Κοινοβούλιο ή στις πλατείες, στους θεσμούς ή στις διαδηλώσεις; Σύμφωνα με τον Badiou, η ιδέα του λαού είναι μια δυναμική ιδέα: το έθνος που ο λαός ενσαρκώνει πρέπει κατά κάποιον τρόπο να οικοδομείται διαρκώς και ποτέ δεν είναι εντελώς υλοποιημένο από το υπάρχον κράτος.

Νομίζω ότι πρέπει να συνειδητοποιήσουμε το γεγονός ότι το ρήγμα που ήταν πάντοτε ανοιχτό στην ιστορία των λαών δεν μπορεί να εξαλειφθεί πλήρως, παρά μόνον ίσως σε ένα πολύ μακρινό μέλλον, του οποίου το περίγραμμα δεν διαγράφεται ακόμη στον ορίζοντα. Είναι όμως εφικτό και αναγκαίο να περιορίσουμε αυτό το ρήγμα στον μέγιστο δυνατό βαθμό. Αυτό είναι το καθήκον της πολιτικής.

Η πολιτική, όπως και η δημοκρατία, δεν μπορεί να ταυτίζεται με μια καθαρή τεχνική διακυβέρνησης. Αν ήταν έτσι, η λαϊκή κυριαρχία θα κατέληγε να συμπίπτει με την εκλογική αντιπροσώπευση, αποκλείοντας έτσι κάθε άλλη μορφή πολιτικής έκφρασης – κόμματα, συνδικάτα, αυθόρμητα κινήματα. Δεν είναι έτσι όμως. Ακόμη και η περίφημη έκφραση «Εμείς, ο λαός», με την οποία αρχίζει η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, έχει και μιαν επιτελεστική σημασία. Περιέχει αρκετά περισσότερα από μιαν απλή περιγραφή. Είναι ταυτόχρονα η αναγνώριση αυτού που υπάρχει, αλλά και μια επαγγελία εκείνου που θα μπορούσε να δημιουργηθεί. Οπως γράφει η Judith Butler, σε ένα από τα πιο πυκνά δοκίμια του βιβλίου, «το «Εμείς, ο λαός», δεν προϋποθέτει ούτε συγκροτεί μια ενότητα, αλλά ιδρύει ή θεσπίζει ένα σύνολο αντιπαραθέσεων σχετικά με το ποιος είναι ο λαός και τι θέλει». Η μεταβίβαση της λαϊκής κυριαρχίας στους αντιπροσώπους ποτέ δεν είναι πλήρης και οριστική. Παραμένει πάντοτε ένας αριθμός αντρών και γυναικών που βρίσκονται στο περιθώριο ενός λαού και πιέζουν για να ενταχθούν ουσιαστικά σε αυτόν.

Αρκεί να σκεφτούμε όχι μόνο τους μετανάστες, στους οποίους δεν έχει ακόμη αναγνωριστεί η ιδιότητα του πολίτη, αλλά και τους περιθωριοποιημένους, τους απόκληρους, τους απελπισμένους, που γεμίζουν όλο και περισσότερο τους δρόμους μας. Ποτέ άλλοτε όσο σήμερα ο λαός δεν εμφανιζόταν τόσο διαχωρισμένος από τον εαυτό του, καθώς αυξάνεται ανυπόφορα η απόσταση που χωρίζει τους πιο πλούσιους από τους πιο φτωχούς. Η πιο βαριά επίπτωση της κρίσης έγκειται ακριβώς στο ότι διευρύνει το ρήγμα μεταξύ των «δύο» λαών. Αν υπάρχει κάτι που μπορεί να ξαναδώσει νόημα και ουσία στην πολιτική, που υποχωρεί δραματικά, είναι ακριβώς η απαίτηση να γιατρέψει αυτή την πληγή. Η ασθένεια της δημοκρατίας δεν θεραπεύεται με την αντιπαράθεση των δύο λαών, αλλά με τη δημιουργία των προϋποθέσεων ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου, το οποίο θα σπάει τους φραγμούς που ακόμη τους διαιρούν.