Το μέλλον της Ευρωζώνης

 Του Γιάννη Βαρουφάκη, www.protagon.gr, 3.10.11

Κάθε Κρίση (με κάπα κεφαλαίο) είναι και ένα εργαστήριο του μέλλοντος. Πριν όμως έρθει το μέλλον, κάνουν την εμφάνισή τους διάφορα σχέδια επί χάρτου που στόχο έχουν να διαμορφώσουν το μέλλον αυτό. Παρόλο που σχεδόν πάντα τα σχέδια αυτά αποτυγχάνουν, κάποιο σημάδι αφήνει το καθένα τους στον ρου της ιστορίας. Σήμερα, στο σημερινό Δελτίο, καταγράφω τα πιο σημαντικά σχέδια για το μέλλον της ευρωζώνης. Κανένα τους δεν θα εφαρμοστεί ως έχει. Όμως, αν η ευρωζώνη επιβιώσει, το μέλλον της θα αντανακλά κάποιες από τις ιδέες που σήμερα κάνουν την εμφάνισή τους σε αυτά τα σχέδια.

Ελπίζω να μου συγχωρεθεί που θα αναφερθώ πρώτα στο δικό μας σχέδιο (το από κοινού με τον Stuart Holland). Ο λόγος δεν είναι η αυταρέσκεια, όπως πολλοί σας υποψιάζεστε, αλλά επειδή είναι το πρώτο σχέδιο που κατατέθηκε στο δημόσιο διάλογο και το οποίο λάμβανε ως δεδομένο ότι η Κρίση της ευρωζώνης δεν θα μπορούσε να ξεπεραστεί παρά μόνο με ριζικές αλλαγές των θεσμών της ΕΕ. Όταν πρωτο-παρουσιάστηκε (αρχικά εδώ και αργότερα εδώ και εδώ) είχε σκανδαλίσει η βασική μας παραδοχή: Ότι το ευρωσύστημα ήταν καταδικασμένο όσο οι ηγέτες μας επέμεναν να αντιμετωπίζουν την Κρίση ως κρίση χρέους μερικών χωρών, αντί για δομική κρίση της ευρωζώνης ολόκληρης η οποία οφείλεται στην κατάρρευση του τραπεζικού τομέα (με το δημόσιο χρέος να παίζει έναν βοηθητικό και όχι κύριο ρόλο). Χρειάστηκε να περιμένουμε μέχρι την (τοξική) Συμφωνία της 21ης του περασμένου Ιουλίου που οδήγησε, από την μία, τις Ιταλία και Ισπανία και, από την άλλη, τις γαλλογερμανικές τράπεζες, στην αγκάλη της χρεοκοπίας, καταδεικνύοντας με αυτό τον τρόπο την συστημικότητα  της Κρίσης και το ότι δεν αφορά μόνο μερικές υπερχρεωμένες χώρες. Από τότε έχουμε μια σειρά από σχέδια τα οποία διαφέρουν μεν από το δικό μας αλλά μοιράζονται δύο βασικές παραδοχές με αυτό: Πρώτον, η σημερινή 'Μνημονιακή' πορεία της ευρωζώνης [δηλαδή, η πολιτική (α) διμερών δανείων τύπου Μνημονίου-EFSF, (β) η προσπάθεια να αγνοείται ο πτωχευμένος τραπεζικός γαλλο-γερμανικός τομέας και (γ) η αυστηρή λιτότητα] οδηγεί στην επιδείνωση της Κρίσης και φέρνει πιο κοντά το τραγικό φινάλε του ευρώ. Και, δεύτερον, για να αποφευχθεί αυτό το φινάλε, απαιτείται βαθειά χειρουργική επέμβαση στους θεσμούς της ευρωζώνης που θα της ενισχύσουν τα σαθρά θεμέλια.

Η 'Ταπεινή Πρόταση'

Δυο λόγια μόνο για την δική μας πρόταση, καθώς οι αναγνώστες του protagon δεν χρειάζονται παρά μια μικρή περίληψη της ώστε να μπορούν να την συγκρίνουν με τις εναλλακτικές που ακολουθούν:  Η κεντρική ιδέα ήταν: (α) το Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (EFSF) να μετατραπεί σε πανευρωπαϊκό οργανισμό επιτήρησης και επανα-κεφαλαιοποιήσης των τραπεζών (αντί να δανείζει τα πτωχευμένα κράτη), καταργώντας το ξεπερασμένο καθεστώς εθνικής εποπτείας των τραπεζών και επιβάλλοντας στους τραπεζίτες αυτό που οι κυβερνήσεις μας δεν μπορούν ή δεν θέλουν να κάνουν: Να τους επιβάλλουν να δεχθούν την επανακεφαλαιοποίηση που είναι προαπαιτούμενο ώστε οι τράπεζες να πάψουν να είναι νεκροζώντανες. (β) Η ΕΚΤ να αναλάβει την αποπληρωμή του κατά Μάαστριχτ μέρους του χρέους όλων των κρατών-μελών (με παράλληλη έκδοση ευρωομολόγων, τα οποία θα αποπληρώνουν σε βάθος χρόνου και με χαμηλό επιτόκιο τα κράτη-μέλη). Και (γ) η ενεργοποίηση της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων στο πλαίσιο ενός νέου New Deal για την Ευρώπη μέσω της δυνατότητας να καλύπτεται η εθνική συγχρηματοδότηση από επί πλέον εκδόσεις ευρωομολόγων (τα οποία τα κράτη μέλη, και πάλι, θα αποπληρώνουν σε βάθος χρόνου).

Ας δούμε τώρα τα πιο πολυσυζητημένα πρόσφατα εναλλακτικά σχέδια. Εκεί που όταν μιλούσαμε πέρσι για υποχρεωτική επανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών σχεδόν κανείς δεν συμφωνούσε, τώρα βλέπουμε η πρόταση αυτή να είναι σχεδόν κοινός τόπος. Δύο μικρά πρόσφατα παραδείγματα: Οι Irish Times που συμφωνούν και επαυξάνουν και ο... Ομπάμα ο οποίος (σύμφωνα με την Suddeutsche Zeitung)
κατηγορεί τους Ευρωπαίους ότι άργησαν να κινηθούν προς αυτή την κατεύθυνση. Για αυτό ίσως, όλα τα σχέδια για το ευρώ που διάβασα πρόσφατα μοιράζονται μαζί μας την εκτίμηση ότι η ευρωζώνη πρέπει, παράλληλα, να επανακεφαλαιοποιήσει τις τράπεζες και να αναδιαρθρώσει μέρος του δημόσιου χρέους της ευρωζώνης. Μιλάμε δηλαδή για πολιτικές που θα κοστίσουν τουλάχιστον €2 τρισεκατομμύρια την ώρα που το EFSF διαθέτει το πολύ €440 δισ. Αντίθετα με την δική μας λύση [που προτείνει έναν καταμερισμό εργασίας σύμφωνα με τον οποίο το EFSF θα επανακεφαλαιοποιήσει τις τράπεζες (με τα κονδύλια που έχει στην διάθεσή του) ενώ η αναδιάρθρωση του δημόσιου χρέους (που θα απαιτήσει τα μεγάλα ποσά) θα βασιστεί στον δανεισμό της EKT], οι νέες εναλλακτικές προτάσεις προβλέπουν κάτι πιο απλό: Έναν πακτωλό τυπωμένου χρήματος (είτε από την ΕΚΤ σε συνδυασμό με τον EFSF είτε από την ΕΚΤ σε συνδυασμό με ιδιώτες-τραπεζίτες) ο οποίος θα χρηματοδοτήσει τράπεζες και κράτη-μέλη.

Τρεις προτάσεις για EFSF-turbo

Στις 18 Αυγούστου δημοσιεύτηκε η πρόταση των Daniel Gros και Thomas Mayer με τίτλο Refinancing the EFSF via the ECB (Επανα-χρηματοδοτώντας το EFSF μέσω της ΕΚΤ). Η ουσία της πρότασης τους είναι απλή: Το EFSF διαθέτει μόνο €440 δισ τα οποία αντλεί από τις διεθνείς αγορές (από ιδιώτες) με την εγγύηση βασικά της Γερμανίας και της Γαλλίας - δηλαδή, ουσιαστικά, της Γερμανίας η οποία επ' ουδενί δεν θέλει να ακούσει για νέες εγγυήσεις προς το EFSF. Πως λοιπόν και θα επανακεφαλαιοποιήσει τις τράπεζες και θα 'διασώσει' την Ιταλία και την Ισπανία το EFSF όταν κάτι τέτοιο απαιτεί τουλάχιστον €3 τρις; Η απάντηση των Gros-Mayer: Να μετατραπεί το EFSF σε τράπεζα ώστε να μπορεί να δανείζεται (με κάτι πάνω από 1%) από την ΕΚΤ, όπως κάνουν όλες οι τράπεζες. Χρησιμοποιώντας ως εχέγγυο τα κεφάλαια τα οποία διαθέτει, να μπορεί να δανειστεί χρήμα που θα τυπώσει η ΕΚΤ για να σηκώσει το βάρος των τραπεζών αλλά και των κρατών.

Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται μία πρόταση μετατροπής του EFSF σε ασφαλιστική εταιρεία, αντί για τράπεζα. Η βασική ιδέα προέρχεται από την άλλη μεριά του Ατλαντικού και συγκεκριμένα από τον Tim Geithner, τον Αμερικανό υπουργό οικονομικών: Σήμερα, στα έγκατα της μαύρης τρύπας, οι επενδυτές φοβούνται να αγοράσουν ιταλικά, π.χ., ομόλογα επειδή φοβούνται ότι θα χάσουν ένα, π.χ., 30% της αξίας των ομολόγων αυτών σε περίπτωση που η Ιταλία δεν μπορεί να αποπληρώσει τα χρέη της. Το EFSF, σύμφωνα με την πρόταση αυτή, δεν θα δανείζει στην Ιταλία αλλά θα εγγυάται τις όποιες απώλειες θα έχει ο αγοραστής των ιταλικών ομολόγων. Έτσι, τα €440 δισ που διαθέτει, με επί πλέον εγγυήσεις χρηματοδότησης της ΕΚΤ (σε περίπτωση μεγάλων απωλειών των ομολογιούχων), θα μπορέσουν να βοηθήσουν την Ιταλία να αντιμετωπίσει το πρόβλημα επαναχρηματοδότησης όγκου χρέους πολύ μεγαλύτερου των κονδυλίων που διαθέτει το EFSF.

Μια πιο τεχνική λύση προτάθηκε από τον George Soros στην Financial Times: Όπως προτείνουμε κι εμείς πριν καιρό, συμφωνεί ότι το EFSF θα πρέπει να ασχοληθεί μόνο με την επανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών. Για το δημόσιο χρέος όμως έχει την εξής ιδέα: Την δημιουργία ενός μηχανισμού στην ΕΚΤ που θα επιτρέπει στις χώρες-μέλη να εκδίδουν ομόλογα πολύ μικρής διάρκειας με χαμηλά επιτόκια τα οποία θα επιδοτεί η ΕΚΤ έως ότου η ευρωζώνη καταφέρει να ξαναγράψει την Συνθήκη της Λισαβόνας, μετατρεπόμενη σε Ομοσπονδία, δημιουργώντας Ομόσπονδο  Υπουργείο Οικονομικών και, βέβαια, δρομολογώντας το ευρωομόλογο που θα εγγυώνται όλες οι χώρες από κοινού.

Ένα νέο CDO (στο τετράγωνο) από την ίδια την ευρωζώνη

Η πιο 'ενδιαφέρουσα' πρόταση από αυτές που διάβασα τελευταία προέρχεται από το Euronomics Group το οποίο, πολύ μπερδεμένα, κάνει μια απλή πρόταση: Την δημιουργία νέων δομημένων ομολόγων (CDO) χρησιμοποιώντας ως πρώτη ύλη τα ομόλογα των κρατών της ευρωζώνης, αυτά που σήμερα εκδίδει το EFSF για να χρηματοδοτεί τις πτωχευμένες χώρες, καθώς και νέα δάνεια ιδιωτών που θέλουν να συμμετέχουν στην δημιουργία μιας νέας σειράς δομημένων (δηλαδή τοξικών) ομολόγων σε συνεργασία αυτή την φορά με την ευρωζώνη και την ΕΚΤ. Κινητήριος δύναμη αυτής της νέας αγοράς δομημένων θα είναι, πάντα σύμφωνα με τους συγγραφείς της πρότασης, η απόφαση της ΕΚΤ να αποδέχεται τα δομημένα αυτά ομόλογα ως εχέγγυα από όποιον της τα παρουσιάζει για να ζητήσει δάνεια από την ΕΚΤ (συμπεριλαμβανομένων βεβαίως των υπό πτώχευση τραπεζών και κρατών-μελών). Τι σημαίνουν όλα αυτά; Ότι όπως η Lehman Bros έπαιρναν τα χρέη των φτωχών Αμερικανών, τα έκοβε κομματάκια, τα συνέραπτε ξανά δομώντας έτσι τοξικά παράγωγα, έτσι μας λένε ότι πρέπει να κάνει και η ευρωζώνη χτίζοντας μια νέα γιγάντια τοξική πυραμίδα στις πλάτες της ΕΚΤ με σκοπό να... λύσει το πρόβλημα της Κρίσης του ευρώ. Και δεν είναι μόνο ότι προτείνουν την δημιουργία δομημένων CDO. Ακόμα χειρότερα, αν έχω δίκιο ότι το EFSF είναι από μόνο του δομημένο ως ένα CDO, τότε οι κύριοι αυτοί προτείνουν στην ευρωζώνη και στην ΕΚΤ να δομήσουν ένα CDO πάνω σε ένα άλλο CDO. Ένα CDO στο τετράγωνο. Ωραία!

Οι φεντεραλιστές

Μέσα στον πανικό, λογικό ήταν να υψωθούν και οι φωνές εκείνων οι οποίοι κρίνουν πως η μόνη λύση, η μοναδική κίνηση που μπορεί να αποτρέψει την κατάρρευση του ευρώ, είναι η ομοσπονδοποίηση της ευρωζώνης. Π.χ. ο Guy Verhofstadt, ο οποίος προσυπογράφει και την δική μας πρόταση, σε άρθρο του στην Financial Times δηλώνει πως έχει μεγάλη σημασία να δοθεί στους ευρωπαίους πολίτες μια ελπίδα - μια νέα κατευθυντήρια γραμμή που να οδηγεί στην Ομοσπονδία το γρηγορότερο δυνατόν. Αυτό που τον ενδιαφέρει πάνω από όλα είναι οι ηγέτες του σκληρού πυρήνα να ταχθούν, έστω και στα λόγια, υπέρ της Ομοσπονδίας για να αποκτήσει εν μέσω κρίσης η ευρωζώνη, επί τέλους, ένα όραμα. Δεν εξηγεί τι θα γίνει στο μεσοδιάστημα, που μπορεί να πάρει και δεκαετίες έως ότου ολοκληρωθεί η όποια ομοσπονδοποίηση. Αυτό το κενό ήρθε να καλύψει ο George Soros με την μεσοπρόθεσμη τεχνική λύση που ήδη παρουσιάστηκε πιο πάνω.

Κριτική

Όλες οι ιδέες παραπάνω, επί του πρακτέου, δεν είναι τίποτα άλλο από τεχνάσματα (με εξαίρεση την θέση του Verhofstadt) που στόχο έχουν έναν: Πως να επιτρέψουν στην ΕΚΤ να τυπώσει το χρήμα που απαιτείται για να χρηματοδοτηθεί τόσο η μαύρη τρύπα των γαλλο-γερμανικών τραπεζών (που δεν είχαν προβλεφθεί ως υποψήφιοι 'πελάτες' του EFSF) όσο και το δημόσιο χρέος χωρών όπως η Ιταλία, η Ισπανία και το Βέλγιο (χωρών που ούτε κι αυτές είχαν προβλεφθεί ποτέ ως 'πελάτες' του EFSF). Η μετατροπή του EFSF, π.χ. σε τράπεζα, δεν είναι παρά ένα φθηνό τρυκ για να αναγκαστεί η ΕΚΤ να κόψει χρήμα που θα δοθεί στις τράπεζες και στα κράτη. Το ίδιο και η μετατροπή του σε ασφαλιστική εταιρεία - κάτι που θα καθιστούσε το EFSF στην AIG της Ευρώπης. Να το πω απλά: Οι Γερμανοί δεν θα ενδώσουν. Αρνούνται να λυθεί η Κρίση με την κοπή χρήματος από την ΕΚΤ και δεν είναι αρκετά ανόητοι να δεχθούν το ίδιο πράγμα σε διαφορετικό περιτύλιγμα, όσο απαστράπτον κι αν είναι αυτό.

Η πρόταση όμως, από τις προηγηθείσες, που βγάζει μάτι είναι εκείνη που ζητά από την ευρωζώνη να βάλει όλα τις τα αυγά σε ένα CDO, να αυτο-μετατραπεί σε ένα τοξικό παράγωγο το οποίο να εγγυηθεί η... ΕΚΤ. Μια Κρίση που ξεκίνησε από αυτά τα παράγωγα να λυθεί, λένε οι συγκεκριμένοι συγγραφείς, μετατρέποντας όλη την ευρωζώνη σε ένα γιγαντιαίο παράγωγο της ίδιας ακριβώς ένοχης αρχιτεκτονικής - για να μην πω ακόμα πιο τοξικής (καθώς πρόκειται, όπως εξήγησα, για CDO στο τετράγωνο).

Κλείνω με μια σύγκριση με την δική μας 'Ταπεινή Πρόταση'. Ποια είναι η ειδοποιός διαφορά της από τις υπόλοιπες; Είναι διττή. Πρώτον, ενώ όλες οι εναλλακτικές που προανέφερα ουσιαστικά ζητούν από την ΕΚΤ να τυπώσει χρήμα, εμείς προτείνουμε κάτι εντελώς διαφορετικό: Η ΕΚΤ να δανειστεί χρήμα από ιδιώτες για να εξυπηρετήσει ένα μέρος (το κατά Μάαστριχτ νόμιμο μέρος) του χρέους όλης της ευρωζώνης καθιστώντας υπεύθυνα για την αποπληρωμή αυτών των χρεών το κάθε κράτος-μέλος ανάλογα με τα  οφέλη του από αυτήν την εξυπηρέτηση. Δεύτερον, η δημιουργία αυτού του νέου διεθνούς χρέους της ΕΚΤ, δηλαδή ομολόγων έκδοσης της ΕΚΤ, έχει μια σημαντική αναπτυξιακή διάσταση που λείπει παντελώς από τις εναλλακτικές προτάσεις: Πέραν της έκδοσης δικών της ομολόγων για την εξυπηρέτηση του δημόσιου χρέους της ευρωζώνης, η ΕΚΤ μπορεί κάλλιστα να εκδίδει επί πλέον αναπτυξιακά ομόλογα σε συνδυασμό με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων ώστε να χρηματοδοτηθεί το νέο New Deal που έχει τόσο ανάγκη ολόκληρη η Ευρωπαϊκή ήπειρος.

Τι έχουν να πουν άλλοι επί των εναλλακτικών αυτών προτάσεων

• Ο Martin Wolf κάνει μια καλή επισκόπηση των παραπάνω προτάσεων
• Η Βρετανική, συντηρητική Telegraph σχολιάζει επικριτικά την ιδέα ενός EFSF-turbo.
• Σειρά της Wall Street Journal να σχολιάσει την ίδια πρόταση
• Ο Wolfgang Munchhau είναι ακόμα πιο επικριτικός
• Η στήλη FT Alphaville είναι καταπέλτης

Σχέδια, ειδήσεις και σχόλια για την ελληνική κρίση

• Την βδομάδα που πέρασε, έκανε την εμφάνισή της μια  εξοργιστικά ανόητη και προκλητική πρόταση, ονόματι Eureka, για το πως το ελληνικό χρέος μπορεί να εξαφανιστεί απλά και γρήγορα. Δεν θα ασχοληθώ με αυτήν διεξοδικά γιατί πραγματικά δεν αντέχει σοβαρής κριτικής. Όποιος θέλει μπορεί να την διαβάσει εδώ, να μελετήσει την πολύ γενναιόδωρη κριτική της Financial Times εδώ, να ξεκαρδιστεί με την γελοιοποίηση της πρότασης αυτής από το zerohedge εδώ, ή και να αναπολήσει εδώ μια δική μου κριτική στον κεντρικό άξονα της πρότασης αυτής (βλ. The Treuhandel Plan) μήνες πριν κατατεθεί. Το μόνο σχόλιο που θα κάνω αφορά κάποιους έλληνες τραπεζίτες οι οποίοι, μαθαίνω, πανηγύρισαν όταν διάβασαν την εν λόγω πρόταση. Αυτό απλώς αποδεικνύει την απώλεια κοινού νου στην οποία τους έχει οδηγήσει ο καθημερινός πανικός.
• Ένα αριστουργηματικό διάγραμμα του BBC για τα εναλλακτικά σενάρια που αντιμετωπίζει η πατρίδα μας δεδομένων των σημερινών, αδιέξοδων, ευρωπαϊκών εμμονών.
• Η Ελλάδα, όπως έχω κουραστεί να λέω, δεν θα φύγει από την ευρωζώνη - κάτι που βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν θα αυτο-καταστραφεί η ευρωζώνη. Μια ανάλογη άποψη στην Financial Times.
• Εκπομπή-ντοκυμαντέρ του Euronews για την Ελλάδα.
• Εξαιρετικό άρθρο του Landon Thomas Jr στην New York Times με το οποίο εξηγεί πως οι μόνοι κερδισμένοι από την Συμφωνία 21ης Ιουλίου, και συγκεκριμένα από την δήθεν συμμετοχή των ιδιωτών-τραπεζιτών στην αναχρηματοδότηση του ελληνικού δημοσίου, είναι τα διάφορα hedge funds που κερδίζουν εις βάρος του ελληνικού και ευρωπαϊκού δημοσίου. Κάτι που μόνο ένα μεγάλο κούρεμα των ελληνικών ομολόγων θα σταματήσει. Δείτε κι εδώ την Wall Street Journal που συμφωνεί.
• Δύο συνεντεύξεις στο κεντρικό δελτίο της Ολλανδικής τηλεόρασης (αρχίζει στο 18'30'') και στο Καναδικό Κρατικό Ραδιόφωνο CBC (αρχίζει στο 2') όπου σχολιάζω τα τελευταία μέτρα Βενιζέλου.

Λοιπά links με ενδιαφέρον

• Άρθρο του Gavyn Davies που επιχειρηματολογεί ότι η παγκόσμια οικονομία έχει να επιλέξει, λόγω της εφαρμογής πολιτικών λιτότητας παντού, μεταξύ την αποτελμάτωσης και της κατάρρευσης. Τόσο ωραία... 
• Βιντεάκι συνέντευξης ενός νεαρού trader στο BBC που έγινε πολύ δημοφιλές στο youtube. Ο νεαρός λέει πολλές σκληρές αλήθειες. Παρόλο που τις παραλέει (γιατί οι αρνητικές του προβλέψεις έχουν στόχο στην δημιουργία πανικού από τον οποίο όχι μόνο θα κερδίσει αλλά και θα βγει επιβεβαιωθεί), θα ήταν λάθος να χάσουμε την ουσία αυτού που λέει τυφλωμένοι από τον αμοραλισμό του.
• Μην βασίζεστε στην... Markozy για την 'λύση' λέει ένας άλλος trader.
• Ποιος χρειάζεται την ΕΚΤ;
• Ο Wolfgang Munchhau αναφέρει ότι ποτέ δεν έχει δει τους Ευρωπαίους ηγέτες τόσο πανικοβλημένους.
• Η Wall Street Journal μας θυμίζει ότι ακόμα κι ένας τύραννος όπως ο Διονύσιος προτίμησε να δημιουργήσει πληθωριστικό χρήμα, με σκοπό την αποπληρωμή του δημόσιου χρέους, παρά να το... κουρέψει επισήμως!

ένα άρθρο των πρωταγωνιστών