Μνημόνιο: θυσίες χωρίς αντίκρυσμα

Κώστας Ντιος, 1993,

 Του Γιάννη Βαρουφάκη, www.protagon.gr, 28.4.11

Χτες το βράδυ βρέθηκα καλεσμένος σε τηλεοπτικό στούντιο του BBC, εδώ στο Λονδίνο από όπου σας γράφω. Προς τι τέτοια τιμή; Προφανώς για να ερωτηθώ περί του εορτάζοντος Μνημονίου (που τις μέρες αυτές γιορτάζει τα πρώτα του γενέθλια). Με το καλησπέρα, βρέθηκα αντιμέτωπος με το εξής ερώτημα δημοσιογράφου : "Ο ελληνικός λαός έχει καταλάβει ότι απαιτούνται μεγάλες θυσίες για να βγει η χώρα από την Κρίση; Πολλοί θεωρούν ότι δεν έχει. Εσείς τι λέτε;" Η απάντησή μου αρχικά ξάφνιασε: "Μου επιτρέπετε να σας θυμίσω" ρώτησα την δημοσιογράφο "την μεγάλη διαφορά μεταξύ της Απόβασης της Καλλίπολης (σημ. 25η Απριλίου του 1915) και εκείνη της Νορμανδίας (σημ. 6η Ιουνίου 1944);" Πριν προλάβει να μου απαντήσει, συνέχισα: "Η ουσιαστική διαφορά δεν είναι ότι στην μία περίπτωση οι στρατιώτες ήταν καλύτερα προετοιμασμένοι για να κάνουν μεγάλες θυσίες από ότι στην άλλη. Ούτε ότι η μία πέτυχε τον στόχο της και η άλλη όχι. Όχι, η διαφορά ήταν ότι στην μία περίπτωση, της Καλλίπολης, οι Βρετανοί στρατηγοί έστειλαν χιλιάδες νέους στρατιώτες στο θάνατο σε μια απόβαση στις ακτές της Μικράς Ασίας χωρίς λογική, ειρμό ή την παραμικρή έστω πιθανότητα επιτυχίας.

Αντίθετα, στην Νορμανδία ο σχεδιασμός της στρατιωτικής επιχείρησης είχε σημαντικές ελπίδες επιτυχίας." "Το Μνημόνιό μας", συνέχισα "είναι η Καλλίπολη των προγραμμάτων δημοσιονομικής προσαρμογής και (δήθεν) καταπολέμησης του δημόσιου χρέους μιας χώρας: Υπεύθυνο για θυσίες τόσο άσκοπες όσο και εκείνες των παλικαριών που άφησαν την τελευταία τους πνοή στα Δαρδανέλια. Όπως κι εκείνοι, οι δικοί σας στρατιώτες στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ποτέ δεν συγχώρεσαν τους στρατηγούς που τους επέβαλαν θυσίες χωρίς προοπτική, έτσι και ο ελληνικός λαός δεν συγχωρεί εκείνους που του επιβάλουν θυσίες τόσο μεγάλες όσο και άσκοπες."

Η δημοσιογράφος χαμογέλασε, δείχνοντας να αποδέχεται την αλληγορία. Όπως καταλαβαίνετε, η υπόλοιπη συζήτηση επικεντρώθηκε στους λόγους που το Μνημόνιο ήταν καταδικασμένο στην αποτυχία και, βεβαίως, στο τι μέλει γενέσθαι. Αλλά μιας και μιλάμε για την επέτειο του Μνημονίου μας, καθώς και για το BBC, θυμήθηκα πόσο επιθετικά αντέδρασε ένας άλλος δημοσιογράφος του ραδιοφώνου του BBC, πέρσι τέτοιον καιρό, όταν είχα πει περίπου τα εξής (για το πρωτότυπο αγγλικό κείμενο πατήστε εδώ): "Η δανειακή συμφωνία που αιτήθηκε η κυβέρνησή μας δεν θα αποτελέσει σε καμία περίπτωση διάσωση για την Ελλάδα. Το όλο πακέτο που παρουσιάζεται ως πακέτο διάσωσης (bail out) έχει σχεδιαστεί εσφαλμένα και θα αποδειχθεί καταστροφικό ως προς το αποτέλεσμα. Είναι εσφαλμένο επειδή η Ελλάδα αντιμετωπίζει πρόβλημα φερεγγυότητας το οποίο δεν μπορεί, και δεν πρέπει, να αντιμετωπιστεί φορτώνοντάς μια υπό πτώχευση χώρα με ένα νέο, τεράστιο, ακριβό δάνειο. Και θα αποδειχθεί καταστροφικό επειδή θα δώσει το έναυσμα σε μια αλυσίδα εξ ίσου προβληματικών πακέτων διάσωσης για άλλες χώρες της ευρωζώνης τα οποία θα βαθύνουν την κρίση του ευρώ και θα αυξήσουν υπερβολικά το κόστος επίλυσής της. Αν διασώζει κάποιους, αυτές είναι οι γερμανικές, γαλλικές και ελληνικές τράπεζες με τρόπο που, στο μέλλον, θα δίνεται ως παράδειγμα προς αποφυγή σε περιπτώσεις που μια νομισματική ένωση απειλείται από αντίστοιχη κρίση. Ο συνδυασμός (α) των κατ' εξακολούθηση αναποτελεσματικών δανείων, και (β) πολιτικών σκληρής λιτότητας εν μέσω ραγδαίας ύφεσης θα αποδειχθεί ως μια μορφή εκ προμελέτης αποδόμησης της ευρωζώνης. Το αποτέλεσμα θα είναι η ενίσχυση της Κρίσης στην Ελλάδα αλλά και γενικότερα στην ευρωζώνη." (Συνέντευξη στο BBC Radio 4, 23η Απριλίου 2010).

Πριν πάω στο στούντιο του BBC, νωρίτερα χτες το πρωί, ανάτρεξα στα κείμενα με τα οποία πρωτο-άρχισα να συμμετέχω στο protagon.gr. Ήταν τότε, Μάρτιος του 2010,  πριν το Μνημόνιο γίνει πραγματικότητα. Διάβασα τα κείμενα εκείνα τα έξι κείμενα που πρόλαβα να γράψω πριν το Μνημόνιο γίνει πραγματικότητα πασχίζοντας να τα κρίνω σαν να μην ήταν δικά μου (κάτι που είναι, φυσικά, αδύνατο). Από το πρώτο κείμενο που έγραψα για το protagon.gr, την 30η Μαρτίου 2010, με τίτλο Τι αρνείται η Γερμανία;, προσπάθησα να βάλω στον διάλογο την παγκόσμια διάσταση της ελληνικής Κρίσης: Επρόκειτο, έλεγα, για φαινόμενο ιστορικής σημασίας που ξεκίνησε εκτός Ευρώπης το 2008. Για μια παγκόσμια Κρίση τόσο μεγάλη που, όταν έφτασε στην ευρωζώνη, οι μικροί και ασθενικοί εταίροι της περίεργης αυτής νομισματικής ένωσης δεν είχαν καμία ελπίδα να την αναχαιτίσουν με ίδια μέσα. Η Κρίση ήταν κρίση του ευρώ η οποία έθετε την Γερμανία μπροστά σε ένα απλό δίλημμα: Να επιλέξει μεταξύ  ενός αδιέξοδου αυταρχισμού και μιας φωτισμένης ηγεμονίας (όπως εκείνη που επέλεξαν οι ΗΠΑ μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο).

Δέκα μέρες αργότερα, στις 9 Απριλίου 2010, έθεσα το ερώτημα που από τότε όλοι έχουν στα χείλη: Χρεοκοπούμε; Το θέμα δεν είναι αν χρεοκοπούμε, απάντησα. "Το ερώτημα είναι: Ποιοί θα χρεοκοπήσουν; Ότι κάποιοι θα χρεοκοπήσουν είναι δεδομένο. Δεν γίνεται Κρίση σαν αυτή του 2008 χωρίς θύματα... Το χειρότερο (και δυστυχώς επικρατέστερο) σενάριο: Και να προσπαθήσει το κράτος (όπως προσπαθεί) να αποφύγει την στάση πληρωμών (στεγνώνοντας την αγορά και ωθώντας τους μικρομεσαίους και τους εργαζόμενους στην απελπισία) και, τελικά, να αναγκαστεί σε στάση πληρωμών το 2011 ή 2012..." "Ας κάνω και εγώ την πρόβλεψή μου", τόλμησα να πω (παρά το γεγονός ότι ο αγαπημένος μου καθηγητής, σε ανύποπτο χρόνο, το 1981, μου είχε πει να μην κάνω ποτέ προβλέψεις): "Το κράτος μας δεν θα κάνει στάση πληρωμών φέτος. Θα το παλέψει μέχρι τα τέλη του 2011, δανειζόμενο με τοκογλυφικά επιτόκια τα οποία θα φουσκώνουν το δημόσιο χρέος σε μια εποχή που το εθνικό εισόδημα θα μειώνεται με 3-4%. Αν δεν γίνει κάποιο θαύμα... η χρεοκοπία είναι αναπόφευκτη..."

Το πρώτο τανγκό στην ευρωζώνη; αναρτήθηκε στις 26 Απριλίου. Σκοπός του να προειδοποιήσει για την δυσοίωνη προοπτική να γίνουμε μια νέα Αργεντινή εντός όμως των ιδιαίτερων περιορισμών της ευρωζώνης: Να δανειστούμε δηλαδή χρήματα με επιτόκια που δεν μπορούμε να αντέξουμε με στόχο να μπορέσουν κάποιοι εκ των πιστωτών μας να προλάβουν να πουλήσουν ομόλογά μας πριν η χώρα πτωχεύσει με μεγαλύτερο χρέος (και με μικρότερο ΑΕΠ) από πριν. Έκλεινα εκείνο το άρθρο με τα εξής λόγια: "Οι βέλτιστες υπηρεσίες του πρωθυπουργού τόσο στην ελληνική όσο και στην γερμανική κοινωνία, η οποία μακροπρόθεσμα θα θιγεί από την κατάργηση του ευρώ, θα προσφέρονταν αν έθετε την κα Μέρκελ προ ενός απλού διλήμματος: Άμεση στάση πληρωμών (με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το ευρώ) ή πραγματική οικονομική ενοποίηση της Ευρωζώνης. Δυστυχώς, αντί για αυτό, έχουμε εμπλακεί σε μια ατέρμονη διαπραγμάτευση που μας σέρνει όλο και κοντύτερα σε ένα Αργεντίνικο τάνγκο εντός της ευρωζώνης, με την υποχρεωτική συμμετοχή και άλλων δεινοπαθούντων χωρών (π.χ. Ισπανία, Πορτογαλία - ακόμα και Γαλλία), του οποίου η λογική κατάληξη είναι ο προαναγγελθείς θάνατος του ευρώ."

Εκείνες τις μέρες πριν ακριβώς ένα χρόνο (27 και 28 Απριλίου) διαφαινόταν η κατάληξη της πρώτης πράξης του δράματος: Πηγαίναμε σαν τα πρόβατα στο σφαγείο, με ένα επιτελείο το οποίο δεν είχε καμία μα καμία όρεξη να διαπραγματευτεί τους όρους του Μνημονίου. Δάνειο να πάρουμε κι ας είναι όπως είναι. Αυτή ήταν η διαπραγματευτική μας στρατηγική. Σε μια απέλπιδα προσπάθεια να δείξω πως μπορεί να τονωθεί το ηθικό, η διαπραγματευτική διάθεση, εκείνων που ετοιμάζονταν να μας βάλουν στην τροχιά ενός τοξικού Μνημονίου, έγραψα τα επόμενα δύο άρθρα: Η αισιόδοξη πλευρά της χρεοκοπίας (28η Απριλίου 2010) και  H μοιραία διαπραγμάτευση και το δικό μας χρέος (1η Μαΐου 2010). "Η απλή λογική" έλεγα στο δεύτερο από τα δύο άρθρα "λέει ότι αν δεν μπορείς να διανοηθείς την πιθανότητα να αποχωρήσεις από μια διαπραγμάτευση, είναι προτιμότερο να μην προσέλθεις σε αυτήν. Αν πράγματι είναι κοινώς γνωστό ότι θα αποδεχθείς ό,τι σου προσφέρουν, η διαπραγματευτική σου ισχύς είναι μηδενική. Σε αυτή την περίπτωση καλύτερα να κάτσεις σπίτι σου και να σου στείλει η «άλλη πλευρά» τις απαιτήσεις της με email (τώρα που τα fax ξεπεράστηκαν)." Αυτός ήταν ο λόγος που έκλεισα  το πρώτο άρθρο με την εξής προτροπή: "Στάση πληρωμών λοιπόν! Τώρα! Με χαμόγελο και αισιοδοξία!" Όμως η ουσία του μηνύματος που ήθελα να περάσω (και το οποίο βέβαια δεν πέρασε) βρισκόταν στο υστερόγραφο: "Και ξέρετε ποιο είναι το ωραίο; Ότι αν πειθόμασταν να απελευθερωθούμε από τον φόβο της πτώχευσης, οι φίλοι μας οι Γερμανοί θα έσπευδαν την ίδια στιγμή να την αποσοβήσουν..."

Δεν πειστήκαμε, ως χώρα. Και αποδεχθήκαμε το νέο τοκογλυφικό δάνειο όπως μας το προσέφεραν. Το Μνημόνιο ήταν πραγματικότητα. Η Κρίση θα βάθαινε στην χώρα μας και θα εξαπλωνόταν και στις υπόλοιπες θέτοντας σε κίνδυνο όχι μόνο το κοινό νόμισμα αλλά, το χειρότερο, την ιδέα μιας Ενωμένης Ευρώπης. Όπως η διαίρεση της Ευρώπης, αλλά και της Υφηλίου ολόκληρης, ξεκίνησε στην Ελλάδα (με τα Δεκεμβριανά του 1944), έτσι και τώρα μια νέα διαίρεση της πολλά υποσχόμενης υπό Ένωση Ευρώπης ξεκίνησε από την Αθήνα. (Προσέξατε την σταδιακή επαναφορά ακόμα και συνοριακών ελέγχων μεταξύ Γαλλίας και Ιταλίας; Τυχαίο; Δεν νομίζω!) Μέσα σε αυτό το σκότος, προσπάθησα να βρω λίγο φως. Στο Δώρο της Ελλάδας στην Ευρώπη (που αναρτήθηκε λίγο μετά την υπογραφή του Μνημονίου, στις 4 Μαΐου 2010) προσπάθησα να διακρίνω μία όαση μέσα στο ερημικό τοπίο που ξεδιπλωνόταν μπροστά μας. Τι ήταν αυτό που είδα (ή ήθελα να νομίζω ότι είδα);

"Ιδού λοιπόν" κατέθεσα με αμφισβητήσιμη αυτοπεποίθηση, "το νέο Μέγα Δώρο της Ελλάδας στην Ευρώπη: Ρίχνοντας το καράβι στην ξέρα, εντός των χωρικών υδάτων της ευρωζώνης, αναγκάσαμε την Ευρωπαϊκή Ένωση να υπερβεί την παιδική ασθένειά της (την επονομαζόμενη και Συνθήκη της Λισαβόνας) και να μπει στη διαδικασία ίδρυσης θεσμών αναδιανομής πλεονασμάτων." Δεν αναφερόμουνα βέβαια στο Μνημόνιο. Αυτό το είχα χαρακτηρίσει εξ αρχής θνησιγενές. Τι εννοούσα τότε; "[Το Μνημόνιο] πρόκειται για μια απλή αρχή" συνέχισα "που είναι καταδικασμένη στην αποτυχία, καθώς δεν θα καταφέρει τον δεδηλωμένο στόχο της: την «διάσωση» του ελληνικού δημοσίου από την αναδιάρθρωση του χρέους του. Όμως, πρόκειται για μια ηρωική αποτυχία που, αν όλα πάνε καλά, θα χαλυβδώσει την πολιτική βούληση της ευρωζώνης για κάτι καλύτερο: Για την δημιουργία ενός μηχανισμού ανακύκλωσης των πλεονασμάτων όχι μέσω της σπατάλης τους σε ανόητα προγράμματα στήριξης των τραπεζών αλλά μέσω παραγωγικών επενδύσεων σε ελλειμματικές χώρες. Έχοντας ξεπεράσει τον ψυχολογικό σκόπελο της μεταβίβασης 110 δις σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, οι νεογότθοι θα αρχίσουν να σκέφτονται την προοπτική επένδυσης ανάλογων ποσών σε παραγωγικές διαδικασίες, όπως π.χ. στις ΗΠΑ όπου μεταφέρονται μονάδες παραγωγής (π.χ. της Boeing) σε ελλειμματικές πολιτείες (αντί για δάνεια τα οποία θα τις οδηγήσουν σε ακόμα μεγαλύτερα ελλείμματα). Το Μέγα Δώρο μας στους Ευρωπαίους εταίρους δεν είναι άλλο από το γεγονός ότι η Ελλάδα, ό,τι και να συμβεί στο Ευρωπαϊκό επίπεδο, θα έχει θυσιάσει τουλάχιστον μια γενιά στον βωμό του μηχανισμού ΔΝΤ-ΕΕ (που απλώς αναβάλει την αναπόφευκτη αναδιάρθρωση του χρέους μας). Δεν θα είναι η πρώτη φορά που η κατάρρευσή μας ενδυνάμωσε την Ευρώπη. Το ίδιο συνέβη τότε που η Ρώμη εκπολιτίστηκε από την καταρρέουσα Αθήνα ή που η Άλωση της Πόλης ενδυνάμωσε την Αναγέννηση. Το μόνο που μένει πλέον να ελπίζουμε είναι η αποτυχία του μηχανισμού ΔΝΤ-ΕΕ να μην αργήσει να φανεί ώστε η Ευρώπη να προχωρήσει στο επόμενο βήμα της όσο το δυνατόν γρηγορότερα. Τουλάχιστον η θυσία μας να πιάσει τόπο."

Φρούδες όμως οι ελπίδες αυτές. Παρά το γεγονός ότι η αποτυχία του μηχανισμού ΔΝΤ-ΕΕ όχι μόνο έχει φανεί αλλά έχει μάλιστα εξελιχθεί σε κοινή γνώση, η Ευρώπη αρνείται να προχωρήσει στο επόμενο βήμα της και έτσι οι θυσίες όλων (ελλήνων ανέργων και γερμανών εργαζόμενων μαζί) αντί να πιάνουν τόπο πέφτουν στην μαύρη τρύπα.

Επίλογος

Κλείνω αυτή την αναδρομή σε σκέψεις που προηγήθηκαν του Μνημονίου με μια εκ των υστέρων διαπίστωση: Το Μνημόνιο άλλαξε τα πάντα. Προς το χειρότερο, δυστυχώς. Από την μία μεριά, σε καμία περίπτωση δεν απέτρεψε το κούρεμα των ομολόγων - απλώς το ανέβαλε με κόστος δυσβάσταχτο: ύφεση μοναδικής έντασης και έκτασης, προέκταση της Κρίσης σε άλλες χώρες και σχεδόν σε όλες τις τράπεζες της ευρωζώνης κλπ. Από την άλλη, μας στέρησε την δυνατότητα μιας μονομερούς ανακοίνωσης στάσης πληρωμών. Έτσι τώρα είμαστε αναγκασμένοι να περιμένουμε να τα βρουν η Γερμανίδα καγκελάριος και ο υπουργός της των οικονομικών ώστε να μάθουμε κι εμείς πότε (πριν το 2013 ή μετά;) και πως θα γίνει η αναδιάρθρωση. Γιατί αυτό; Γιατί ισχυρίζομαι ότι το Μνημόνιο μας στέρησε την δυνατότητα μονομερούς στάσης πληρωμών; Πριν υπογράψουμε το Μνημόνιο, μια μονομερής ανακοίνωση στάσης πληρωμών ήταν απόλυτα συμβατή με τους κανόνες της ΕΕ (που απέκλειαν την διάσωση και, άρα, θεωρούσαν όχι μόνο θεμιτή αλλά και απαραίτητη μια στάση πληρωμών κράτους που "έπεσε έξω"). Όμως, όταν υπογράψαμε το Μνημόνιο, αποδεχθήκαμε ένα τεράστιο ποσό που η κα Μέρκελ είδε κι έπαθε να εγκρίνει η Βουλή της στην βάση του ότι, έτσι, απομακρύνεται η προοπτική μιας μονομερούς στάσης πληρωμών. Με αυτό το δεδομένο, μια μονομερής στάση πληρωμών τώρα θα αποτελούσε κήρυξη πολέμου με την Γερμανία ειδικά και την ΕΕ γενικότερα - κάτι που θα ήταν σώφρον να πράξουμε μόνο εάν είχαμε αποφασίσει την αποχώρησή μας όχι μόνο από το ευρώ αλλά από την ΕΕ.

ΥΓ. Όσο περισσότερο αναπολώ εκείνες τις μέρες που μας έφεραν το Μνημόνιο, ακριβώς ένα χρόνο πριν, τόσο περισσότερο... πείθομαι από την αλληγορική αναφορά στην Απόβαση της Καλλίπολης.