Σύννεφα πάνω από την αραβική άνοιξη

 Του Έντγκαρ Μορέν, Le Monde, 26.4.11, μετάφραση: Θανάσης Πολλάτος, http://arguments.gr/

Σήμερα που τα σύννεφα συσσωρεύονται και το λιωμένο χιόνι κινδυνεύει να ξαναπαγώσει, θυμάμαι τον αναδρομικό χαιρετισμό του Χέγκελ στο 1789: «Πρόκειται για μια λαμπρή ανατολή». Η ορμή για να διώξουν τους δεσπότες τους, ακατανίκητη στην Τυνησία, τελικά νικηφόρα στην Αίγυπτο, το παλιρροϊκό κύμα που διασχίζει τον αραβικό κόσμο, της Γάζας συμπεριλαμβανομένης, και που ξεχύνεται μέχρι την Κίνα αποτελεί μια λαμπρή ανατολή. 

Το γεγονός αυτό δίχασε, στην Ευρώπη και πολύ περισσότερο στον κόσμο, τα διανοητικά ερέβη που θέλουν τον αραβικό κόσμο να υφίσταται είτε μια αστυνομικό-στρατιωτική δικτατορία περισσότερο ή λιγότερο εκκοσμικευμένη είτε μια οπισθοδρομική ισλαμική θεοκρατία.
Η χειμαρρώδης ανάδυση, με αφετηρία τη νεολαία, μιας υπέροχης διεκδίκησης ελευθερίας και αξιοπρέπειας, μιας ριζικής αποστροφής για τη διαφθορά που περιβάλλει τους δεσπότες, μας δείχνει με αποφασιστικό τρόπο πως η δημοκρατική προσδοκία δεν ήταν μονοπώλιο της Δύσης, αλλά μια πλανητική προσδοκία που είχε ήδη επαληθευτεί στην Κίνα το 1989, πριν να καταπνιγεί (και η οποία συνεχίζει να υπάρχει παρά την εξομάλυνση που φαίνεται να έχει επέλθει). Εξού και το σύνθημα που μου ήρθε κατά τη διάρκεια μιας αξέχαστης συγκέντρωσης για να χαιρετίσω την πρώτη ορμή της Τυνησίας και της Αιγύπτου: «Οι Άραβες είναι σαν εμάς και εμείς είμαστε σαν τους Άραβες», υπολογίζοντας φυσικά όλες τις ιστορικές και πολιτισμικές διαφορές.

Αυτό το γιγάντιο δημοκρατικό κύμα δεν οφείλει τίποτα στις δυτικές δημοκρατίες οι οποίες, αντίθετα, υποστήριζαν τους δεσποτισμούς που έτειναν να διαιωνίσουν. Αλλά οφείλουν τα πάντα στις δημοκρατικές ιδέες που γεννήθηκαν στη Δύση. Ήδη αδράχνοντας τις ιδέες των δικαιωμάτων του λαού οι οποίες γεννήθηκαν στην Ευρώπη που τους καταδυνάστευε, οι αποικιοκρατημένοι Άραβες πραγματοποιούν το διανοητικό από-αποικισμό τους. Απομένει ο οικονομικός από-αποικισμός που μένει να γίνει.

Αλλά ο δρόμος είναι δύσκολος και αμφίβολος: από τη δημοκρατική προσδοκία στη δημοκρατική πραγματοποίηση, από την υπέρβαση της ιδιότητας του υποκειμένου στην εμπέδωση της ιδιότητας του πολίτη.

Το αξιοσημείωτο ήταν πως εκεί όπου η καταπίεση είχε απαγορεύσει και καταστρέψει τα κόμματα, είχε φυλακίσει και εξορίσει τους δημοκράτες, η πολιτική αδυναμία έγινε η δύναμη της εξέγερσης. Πρόκειται για τη δύναμη μιας αυτο-οργανωτικής αυθορμησίας που έφερε αρχικά σε δύσκολη θέση τις καταπιεστικές εξουσίες με τον ειρηνικό χαρακτήρα της επινοώντας με αφετηρία την κινητή τηλεφωνία και το ίντερνετ, μια οργάνωση σε δίκτυο χωρίς επικεφαλής και άρα αδύνατο να αποκεφαλιστεί, αλλά με αμέτρητους επικεφαλής.

Μια θαυμάσια δημιουργικότητα, αδιαχώριστη από τον ειρηνικό χαρακτήρα του κινήματος που ευνοεί την ευφυΐα και όχι τη δύναμη, επιτρέπει στη νεολαία να συμπαρασύρει τις άλλες γενιές και διάφορες κοινωνικές τάξεις, ελαφρώνοντάς  τες από το βάρος της παραίτησης που τις χαρακτήριζε.

Αυτός ο κινητήριος και σημαντικός ρόλος της αραβικής νεολαίας της επέτρεψε να εκφράσει την ενέργεια και τις προσδοκίες κάθε νεολαίας που σε όλο τον κόσμο εμψύχωσε μεγάλες αντιστάσεις και μεγάλες επαναστάσεις.

Αλλά η δύναμη της αυθορμησίας γίνεται αδυναμία από τη στιγμή που δεν πρόκειται πλέον για την καταστροφή μιας δικτατορίας, αλλά για την κατασκευή μιας δημοκρατίας. Τότε αναγκάζεται να αντιληφθεί το κενό των θεσμών, των δομών, των ιδεών, της σκέψης που παρήγαγε και διατήρησε το δεσποτισμό. Βέβαια, αναπτύσσεται μέσα στην εξεγερμένη νεολαία ένας δημιουργικός αναβρασμός, ο οποίος είναι αδιαχώριστος από μια ακατάστατη αταξία που ευνοεί τους διχασμούς και τα σφάλματα είτε από μια εσπευσμένη παραίτηση είτε από κάποιες απαιτήσεις που είναι αδύνατες σε αυτή τη φάση.

Ήδη στη Γαλλία, στην Ευρώπη και σχεδόν παντού στον κόσμο, η απουσία μιας σκέψης πάνω στην ανθρώπινη πολυπλοκότητα, πάνω στην κοινωνία, πάνω στην ιστορική διαδικασία της παγκοσμιοποίησης μας καθιστά ανίκανους να αντιδράσουμε στην πορεία προς την άβυσσο όπου βαδίζει ο πλανήτης και να οραματιστούμε τη μια σωτήρια αλλαγή κατεύθυνσης.

Η γρήγορη πτώση των δεσποτισμών στην Τυνησία και στην Αίγυπτο προκάλεσε την αποφασιστικότητα των άλλων δεσποτισμών να εμποδίσουν ή να καταστείλουν το κύμα της ελευθερίας που διαπερνούσε τα έθνη τους. Υπήρξαν μέτρα καταστολής εν τη γενέσει όπως στην Αλγερία, ανακοινώσεις παραχωρήσεων ανάμικτες με δολοφονική καταστολή στην Υεμένη και στη Συρία, η κατασταλτική επέμβαση της Σαουδικής Αραβίας στο Μπαχρέιν. Ταυτόχρονα το κύμα που απομακρυνόταν από το επίκεντρό του μπόρεσε να συμπεριλάβει μια εθνο-θρησκευτική συνιστώσα όπως στο Μπαχρέιν, ενώ διατήρησε παντού τον κυρίαρχο ελευθεριακό χαρακτήρα του.

Από την πλευρά της Δύσης, η στάση των εξουσιών ήταν ποικίλη. Κάτω από την επιρροή του Ομπάμα, οι ΗΠΑ εμφανίστηκαν ως υπέρμαχες της δημοκρατίας για την Τυνησία και την Αίγυπτο και, σε πρώτη φάση, για τη Λιβύη. Μετά φάνηκαν επιφυλακτικές για τη Συρία και δεν αμφισβήτησαν ποτέ το καθεστώς της Σαουδικής Αραβίας. Η επίσημη Γαλλία χαιρέτησε με μεγάλη καθυστέρηση την τυνησιακή άνοιξη και έπειτα ο πρόεδρός της προκάλεσε την στρατιωτική επέμβαση για τη σωτηρία των αντιστεκόμενων που μετατράπηκαν σε επαναστάτες της Βεγγάζης.

 Η περίπτωση της Λιβύης συνιστά ένα σύμπλεγμα παραδόξων, αντιθέσεων και αβεβαιοτήτων. Το πρώτο παράδοξο είναι εκείνο, όχι μόνο του περάσματος από την ακραία συνεργασία στη διακηρυγμένη σύγκρουση ανάμεσα στον Γάλλο πρόεδρο και τον Λίβυο δεσπότη, αλλά επίσης εκείνο της επέμβασης των παλαιών αποικιακών εξουσιών για να βοηθήσουν μια λαϊκή εξέγερση.

Είναι αυτή η επέμβαση ανθρωπιστική; Δημοκρατική; Περιλαμβάνει μια οικονομική συνιστώσα (πετρέλαιο); Και καθώς αυτή η επέμβαση περιορίζεται μόνο στη Λιβύη ενώ υπάρχει επίσης βίαιη καταστολή στην Υεμένη και στη Συρία και ενώ υπήρξε παθητικότητα κατά την ισραηλινή επιχείρηση στη Γάζα, η αραβική κοινή γνώμη είναι αβέβαιη και διχασμένη. Βέβαια, μια μόνο επέμβαση είναι καλύτερη από καμία επέμβαση, αλλά για μια ακόμα φορά επανέρχεται η διαπίστωση πως η Δύση μεταχειρίζεται δυο μέτρα και δύο σταθμά.

Οι πολιτικές και στρατιωτικές αβεβαιότητες είναι μεγάλες· ποια είναι η σημασία του φυλετισμού σε αυτό το έθνος που είναι στο εξής σε μεγάλο βαθμό αστικοποιημένο; Ποια είναι η σημασία του δημοκρατικού ρεύματος στο εσωτερικό της εξέγερσης; Ποια βοήθεια προσφέρθηκε στον Καντάφι από πλευράς της Αλγερίας ή άλλων χωρών; Τελικά, υπάρχει ο κίνδυνος της αποτελμάτωσης και επίσης ο κίνδυνος μιας ριζοσπαστικοποίησης προς όφελος του χειρότερου από κάθε άποψη.

Εξού και η μεγάλη αβεβαιότητα: ο σωτήριος χαρακτήρας του ξεκινήματος της επέμβασης δε θα μπορούσε να καταστεί καταστροφικός; Η οικολογία της πράξης μας δείχνει πως μια πράξη, από τη στιγμή που επιχειρείται, σταματάει συχνά να υπακούει στις προθέσεις των πρωτεργατών της και παρεκκλίνει, ενώ μερικές φορές αποκτά το αντίθετο νόημα.

Όσον αφορά στο Μαρόκο, παρουσιάζει μεγάλες διαφορές και μεγάλες ομοιότητες με τα άλλα αραβικά έθνη. Η μεγάλη διαφορά είναι πως η μοναρχία έχει ρίζες στην ιστορία του έθνους, πως ο μονάρχης του πραγματοποίησε τις πρώτες δημοκρατικές και φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις μετριάζοντας την απόλυτη μοναρχία, το οποίο φανερώνει μια νέα μεταρρυθμιστική βούληση και πως ο πολυεθνικός και πολυπολιτισμικός χαρακτήρας του έθνους αναγνωρίστηκε απόλυτα. Η ομοιότητα αφορά την ακραία ανισότητα και τη διαφθορά που αυξάνεται μαζί με την οικονομική ανάπτυξη.

Η αράβική δημοκρατική άνοιξη έρχεται σε μια περίοδο κατά την οποία οι ευρωπαϊκές δημοκρατίες είναι απονεκρωμένες και κινδυνεύουν από την ύφεση. Η Ευρώπη, αφού χαιρέτησε περισσότερο ή λιγότερο αργά την αραβική άνοιξη, είναι απούσα, διχασμένη. Ο δικαιολογημένος φόβος της δημοκρατικής αποτυχίας παραλύει αντί να παρακινεί σε δράση για να εμποδίσουμε την αποτυχία. Η πράξη της υποστήριξης δε μπορεί να είναι η συνέχιση του οικονομικού αποικισμού· θα έπρεπε να καταρτίσει ένα σχέδιο Μάρσαλ νέου τύπου, να ξεπεράσει την ιδέα της ανάπτυξης προς μια συμβιωτική αντίληψη όπου κάθε αραβική κουλτούρα θα διατηρεί τις αρετές της και τα καλύτερα στοιχεία του εαυτού της και θα ενσωματώνει τα καλύτερα στοιχεία της Δύσης, μεταξύ των οποίων τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα δικαιώματα της γυναίκας.

Ο φόβος της μετανάστευσης, ο φόβος μια ισλαμικής επανάκαμψης δε μπορούν να ξεπεραστούν παρά υποστηρίζοντας απόλυτα τη δημοκρατική περιπέτεια.

Η υπέροχη ορμή των πρώτων μηνών του 2011 εισήλθε ήδη στα απρόοπτα της Ιστορίας. Όπως κάθε ορμή ελευθερίας είναι ένα στοίχημα και κάθε στοίχημα πρέπει να συνοδεύεται από μια στρατηγική, δηλαδή από την ελαστικότητα και την επινοητικότητα απέναντι στα εμπόδια, τα απρόοπτα, να διαμορφώνεται σύμφωνα με τις νέες πληροφορίες που βρίσκουμε στο δρόμο μας. Θα γνωρίσουμε σίγουρα αποτυχίες και δυστυχίες. Αλλά η ορμή αυτή φέρει μαζί της μια αρχή γένεσης και αναγέννησης που θα προκαλέσει καινούργιες ανατολές.

μετάφραση: Θανάσης Πολλάτος

Το κείμενο δημοσιεύθηκε στη γαλλική εφημερίδα Le Monde στις 26.04.11