Οι μορφωμένοι φονιάδες και ο «μάγος» Χίτλερ

Του Γιώργου Σιακαντάρη, ΝΕΑ
Norbert Elias Ναζισμός και γερμανικός χαρακτήρας
Μτφ.: Γιάννης Πεδιώτης, Γιάννης Θωμαδάκης, Επιμ.: Θάνος Σαμαρτζής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2015, Σελ. 182

Αυτό το βιβλίο είναι έργο ενός ανθρώπου που υπέφερε από τη ναζιστική Γερμανία. Ο Γερμανοεβραίος Νόρμπερτ Ελίας (1897 - 1990) γεννήθηκε στο τότε πρωσικό Μπρεσλάου και σημερινό πολωνικό Βρότσλαβ. Η άνοδος των Ναζί στην εξουσία τον υποχρέωσε να εγκαταλείψει αμέσως τη Γερμανία χωρίς να τελειώσει τη διατριβή του. Οι περισσότεροι όμως δικοί του άνθρωποι έμειναν και κατέληξαν στα γερμανικά κρεματόρια. Μα και αυτός, προτού γίνει ο μεγάλος κοινωνιολόγος του ευρωπαϊκού πολιτισμού, έζησε στιγμές ανείπωτης πείνας και ταλαιπωριών. Ο Ελίας είναι ένας μελετητής του ναζισμού, από τον οποίο όμως έχει βαθιά προσωπικά βιώματα. Ο συγγραφέας έγραψε αυτό το δοκίμιο το 1961 και αφορμή ήταν η δίκη του Αϊχμαν. Αυτή η δίκη επανέφερε στο προσκήνιο τα γεγονότα της γενοκτονίας των Εβραίων. Μερικοί αρνούνταν να πιστέψουν ότι αυτά τα πράγματα είχαν συμβεί σε μια πολιτισμένη κοινωνία. Ο Ελίας έγραψε το 1939 το εμβληματικό «Η εξέλιξη του πολιτισμού» (στα ελληνικά από Εκδόσεις Νεφέλη). Εκεί ανέλυε τη στάση εσωτερίκευσης των κοινωνικών καταναγκασμών και των κανόνων συμπεριφοράς των ανώτερων στρωμάτων από τα κατώτερα στην πολιτισμένη Δύση. Στάση που οδηγούσε στον εκπολιτισμό της συμπεριφοράς και στην ειρήνευση χωρίς την ανάγκη καταφυγής στην ωμή βία. Ο ναζισμός φαινόταν να καταρρίπτει τη θεωρία του. Στο παραπάνω σπουδαίο έργο, ωστόσο, το οποίο μάλιστα γράφτηκε στην πιο άγρια περίοδο του ναζισμού, υποστήριζε πως τίποτα δεν εγγυάται τον αποκλεισμό της επιστροφής στη βία και στην αγριότητα. Αντιθέτως η ναζιστική λαίλαπα επιβεβαίωνε την άποψή του πως αν οι δυτικές κοινωνίες δεν αναπροσαρμόζονται στις κοινωνικές αλλαγές και συνθήκες, τότε μπορούν εκ νέου να οδηγηθούν στη βαρβαρότητα.

Ο Ελίας αναζητεί τις βαθύτερες αιτίες της ανόδου του ναζισμού στις ιδιαιτερότητες της ιστορικής και κοινωνικής εξέλιξης της Γερμανίας, και όχι σε κάποια νομοτελειακά χαρακτηριστικά του γερμανικού λαού. Για την επιλογή της Τελικής Λύσης δεν υπάρχουν ορθολογικές ερμηνείες. Η δολοφονία των Εβραίων δεν εξυπηρετούσε κάποιους υλικούς στόχους (την περιουσία τους μπορούσαν να την πάρουν χωρίς να τους δολοφονήσουν). Οι ναζιστές υπάκουσαν μόνο «στον ακλόνητο χαρακτήρα των πεποιθήσεών τους». Και δεν ήταν έτοιμοι να υποχωρήσουν όταν η πραγματικότητα τους διέψευδε. Το ψεύδος και η ένθερμη πίστη στην έσχατη αλήθεια της ιδεολογίας τους προκάλεσε τη μεγαλύτερη καταστροφή του ανθρώπινου πολιτισμού.  

Πώς συνέβη μια τέτοια βαρβαρότητα σε έναν τόσο ανεπτυγμένο πολιτισμό; Πώς έγιναν εγκληματίες όχι μόνο κάποιοι αμαθείς ή κάποιοι ημιμαθείς αλλά και άνθρωποι ιδιαίτερα «μορφωμένοι»; Η γεωγραφική θέση της χώρας, λέει ο Ελίας, δυσκόλευε την περιφρούρηση πολλών περιοχών ανατολικά και δυτικά του Ελβα. Η μετεξέλιξη της Γερμανίας σε ενιαίο κράτος έγινε με πολύ αργούς ρυθμούς και με μεγάλη καθυστέρηση σε σχέση με άλλα ευρωπαϊκά έθνη-κράτη. Επιτεύχθηκε μόλις το 1871 και καταλύθηκε το 1918.

Οι βραδείς ρυθμοί ενοποίησης εξηγήθηκαν με την απουσία ενός ισχυρού ηγεμόνα. Επικράτησε η ιδέα πως οι Γερμανοί λόγω της απουσίας ενός τέτοιου ηγέτη ήταν αδύναμοι και ευάλωτοι, σε αντίθεση με τους γειτονικούς τους λαούς. Η αυτοεικόνα τους ως λαού ανίκανου να ζει χωρίς έριδες και διχόνοιες αντανακλάστηκε στον πόθο για έναν ισχυρό ηγέτη. Οι Γερμανοί αναζητούσαν έναν Κάιζερ ή Φύρερ για να τους προστατέψει από τους εξωτερικούς εχθρούς αλλά και από τον εαυτό τους. Εναν άνδρα που να τους κρατά πειθαρχημένους και να τους βάζει σε τάξη.

Ενα δεύτερο χαρακτηριστικό ήταν η εξιδανίκευση της εικόνας του παρελθόντος. Η εικόνα ενός μεγαλειώδους παρελθόντος συνοδευόταν από την αίσθηση μιας παρούσας παρακμής. Η εικόνα ενός απόλυτα επιτυχημένου παρελθόντος έκανε τους θιασώτες της να πιστεύουν ότι αδικούνται που οι άλλοι δεν αναγνωρίζουν την ανωτερότητά τους. Επίσης ιδιαίτερα επικίνδυνος, υποστηρίζει ο Ελίας, είναι ένας λαός που αρέσκεται να λατρεύει τις ήττες του. Λίγοι λαοί «έχουν στην εθνική μυθολογία τους, στην ποίηση και στα τραγούδια τους, τόσες αναφορές στον θάνατο και στην αυτοθυσία όσο οι Γερμανοί».

Στα περισσότερα γερμανικά κρατίδια υπήρχε από αιώνες μια παράδοση στάσεων και πεποιθήσεων που επιζητούσε μια ισχυρή εξουσία για να μετατρέψει τα οράματα σε πραγματικότητα. Ετσι η εκβιομηχάνιση και η ενοποίηση της Γερμανίας πραγματοποιήθηκαν υπό αυταρχικά και όχι δημοκρατικά καθεστώτα. Σε αυτές τις συνθήκες η αγάπη για τη Γερμανία ήταν αγάπη για μια Γερμανία που δεν υπήρχε και οίκτος για την υπαρκτή.

Οι λαοί που υποκύπτουν σε μια μεταφυσική αντίληψη που θέλει το μέλλον να υποτάσσεται στη φαντασιακή εικόνα ενός «σπουδαίου» παρελθόντος είναι καταδικασμένοι να κάνουν τους άλλους να υποφέρουν ή να υποφέρουν οι ίδιοι. Στο ναζιστικό όραμα είχε εμφιλοχωρήσει η τάση των Γερμανών να υπακούουν τυφλά σ' ένα εθνικό ιδανικό και στον ηγέτη που το εκπροσωπεί. Ο Χίτλερ μάγος - σαμάνος εξέφραζε αυτό το ιδανικό με τον καλύτερο τρόπο. Αυτό το ήθος και οι παγιωμένες αντιλήψεις «συνέβαλαν στο να καταρρεύσουν πλήρως τα αναχώματα του πολιτισμού και να εφορμήσει με τόση μανία η βία κατά των Εβραίων». Σε τέτοιες στιγμές εκδηλώνεται η τύφλωση μεγάλων κοινωνικών ομάδων που όλα τα βλέπουν μέσα από το πρίσμα των χαμένων μεγαλείων.

Ο Ελίας σε πολλές περιπτώσεις διαβάζει μονομερώς τη γερμανική Ιστορία, αλλά είναι ανεπανάληπτος στην απόδοση εκείνης της ατμόσφαιρας που μπορεί να οδηγήσει μεγάλα αλλά και μικρά έθνη στην καταστροφή.

Ενα μάθημα όχι μόνο για τους Γερμανούς, αλλά και για κάθε λαό που υποκύπτει σε ιδεοληπτικούς πολιτικούς. Γίνεται ο ίδιος ιδεοληπτικός και αυτοκαταστρέφεται. Τα ερείπια της Γερμανίας του '45 και όχι μόνο - ας κοιτάξουμε γύρω μας - επιβεβαιώνουν αυτό το συμπέρασμα. Καθόλου δεν είναι για υποτίμηση η άποψη του Ελίας που τονίζει ότι οι διαφορές μεταξύ πατριωτισμού και εθνικισμού είναι ποσοτικές και όχι ποιοτικές.