Αριστερά και Ευρώπη

Του Π.Κ. Ιωακειμίδη, http://booksjournal.gr

Ποια πολιτική είναι «προοδευτική» στη σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση

Η σύγχρονη, έλλογη, δημοκρατική Αριστερά δεν μπορεί παρά να είναι ευρωπαϊκή. Ευρωπαϊκή με τη διττή έννοια: Αφ’ ενός της αταλάντευτης αποδοχής και της προώθησης των «ευρωπαϊκών αξιών», της δημοκρατίας, των ατομικών δικαιωμάτων, του κράτους δικαίου, της ανοχής, της πολυπολιτισμικότητας. Αφ’ ετέρου της ενεργού προσήλωσης στο στόχο της ευρωπαϊκής ενοποίησης, με την οικοδόμηση της Πολιτικής Ένωσης, ως καταληκτικής κατάστασης της διαδικασίας.

Η Πολιτική Ένωση πρέπει να έχει καινοτόμο ομοσπονδιακό περιεχόμενο και η Αριστερά δεν πρέπει να φοβάται να χρησιμοποιήσει τον όρο «ομοσπονδία», έναν όρο που αποτελεί ανάθεμα για ορισμένα συντηρητικά , εθνικιστικά, ακροδεξιά κόμματα. Αν και επιχειρούνται πολλές και αμφιλεγόμενες ερμηνείες του όρου «ομοσπονδία», γεγονός είναι ότι η ομοσπονδία συνιστά τη δημοκρατική συγκρότηση διαφορετικών πολιτικών συνιστωσών στη βάση της αρχής «ενότητα στην ποικιλομορφία» (“unityindiversity”). Οπωσδήποτε, η ομοσπονδία συνεπάγεται τη μεταφορά εξουσιών / κυριαρχίας σ’ ένα κέντρο, στη συγκεκριμένη περίπτωση στις Βρυξέλλες, για τη διαχείριση η/και επίλυση των κοινών προβλημάτων, που καμιά συνιστώσα από μόνη της δεν θα μπορούσε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά σήμερα. Έτσι, η μεταφορά κυριαρχίας ισοδυναμεί με την ανάκτηση δύναμης για την επίλυση προβλημάτων που διαφορετικά θα παρέμεναν άλυτα.

Μόνο οι εθνικιστικές δυνάμεις αντιμάχονται τη μεταφορά κυριαρχίας. Αλλά η Αριστερά εξ ορισμού δεν μπορεί να είναι εθνικιστική. Θα πρέπει απλώς να είναι βαθύτατα πατριωτική. (Πατριωτισμός είναι η αγάπη για τη χώρα σου, εθνικισμός η περιφρόνηση, η απέχθεια ή και το μίσος για όλες τις άλλες χώρες, ιδιαίτερα τις γειτονικές).

Αλλά πέρα από τη γενική αυτή θεώρηση, το ερώτημα είναι γιατί η Αριστερά χρειάζεται να προωθεί και να στηρίζει το στόχο της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Ένωσης ως ταυτολογικό στοιχείο της μορφολογίας της; Πέρα από οποιεσδήποτε ιδεολογικές αναφορές,  η  απάντηση είναι ότι οι στόχοι της σύγχρονης Αριστεράς δεν μπορούν να υλοποιηθούν παρά μόνο στο υπερεθνικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η  σύγχρονη  Αριστερά θα πρέπει να έχει  πέντε (5) θεμελιακούς προγραμματικούς στόχους, η πραγματοποίηση των οποίων δεν μπορεί να γίνει στο πλαίσιο του εθνικού κράτους ή με τη διακρατική συνεργασία, αλλά μόνο στο υπερεθνικό, ευρωπαϊκό επίπεδο της Ευρωπαϊκής  Πολιτικής Ένωσης.

Οι πέντε αυτοί προγραμματικοί στόχοι είναι:

1. Η διαφύλαξη της ειρήνης και της σταθερότητας στην Ευρώπη (αλλά και παγκοσμίως). Ακούγεται τετριμμένο, αλλά αφετηρία οποιουδήποτε πολιτικού προγράμματος της Αριστεράς δεν μπορεί να είναι παρά η αποφυγή του πολέμου στην Ευρώπη, η διασφάλιση δηλαδή της ειρήνης και της σταθερότητας ως το πρωταρχικό αγαθό και πλαίσιο ταυτόχρονα για την ανάπτυξη οποιασδήποτε πολιτικής δράσης. Εκατό χρόνια μετά την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου, του «Μεγάλου Πολέμου» για την ήπειρο, και εβδομήντα μετά το τέλος του Δευτέρου, η Ευρώπη δείχνει ότι σχετικά εύκολα μπορεί «να υπνοβατήσει» προς την πολεμική σύγκρουση. Περικλείει τη δυναμική και τις τάσεις, σαν να μην έχει διδαχθεί και πάρα πολλά από τις τραυματικές εμπειρίες του παρελθόντος. Η εμπειρία των Δυτικών Βαλκανίων παλαιότερα και η τρέχουσα σύγκρουση στην Ουκρανία το επιβεβαιώνουν.  Ωστόσο, εάν κάτι αποτρέπει την Ευρώπη να διολισθήσει στο κακό παρελθόν των γενικευμένων συγκρούσεων είναι, ακριβώς, η διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης και το σύστημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης – με όλες τις ατέλειές του. Αποσύνθεση του θεσμικού συστήματος της Ένωσης θα οδηγούσε, όπως εκτιμάται ευρύτερα, την Ευρώπη σε πόλεμο. (Προκαλεί κατάπληξη επομένως το γεγονός ότι υπάρχουν  ειδήμονες που υποστηρίζουν πως μπορεί να διαλυθεί η Ευρωπαϊκή Ένωση και παρά ταύτα η διαδικασία της  ενοποίησης να συνεχισθεί!  Όχι μόνο δεν θα συνεχισθεί αλλά το πιθανότερο είναι η Ευρώπη να κατακερματισθεί και να οδηγηθεί σε γενικευμένο πόλεμο – βλέπε: J. Zielonka, IstheEUDoomed?). Εν πάση περιπτώσει, η Αριστερά ως η κατ’ εξοχήν ειρηνοποιός δύναμη δεν μπορεί να παραβλέπει τη συμβολή της ενοποιητικής διαδικασίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη  διατήρηση της ειρήνης και της σταθερότητας στην ήπειρο. Και μόνο αυτός ο λόγος θα αρκούσε για να είναι η Αριστερά δυναμικά προσανατολισμένη προς τη βαθύτερη ενοποίηση (Πολιτική Ένωση). Γιατί χωρίς βαθύτερη ενοποίηση μπορεί, πράγματι, να καταρρεύσει. Υπάρχουν όμως τουλάχιστον άλλοι τέσσερις λόγοι.

2. Η διαφύλαξη του ευρωπαϊκού κοινωνικού προτύπου, δηλαδή του κοινωνικού κράτους. Σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, βαθύτερης οικονομικής αλληλεξάρτησης, ανακατανομής οικονομικών δραστηριοτήτων (άνοδος Κίνας, Ασίας, BRICS, κ.λπ.), το παραδοσιακό κοινωνικό κράτος στην Ευρώπη, στις διάφορες εθνικές εκδοχές του (σκανδιναβικό, κεντροευρωπαϊκό, μεσογειακό), απειλείται. Μια επιπρόσθετη απειλή προέρχεται από τις τεχνολογικές και, κυρίως, από τις δημογραφικές εξελίξεις. Για την Αριστερά, η υπεράσπιση, η ανάπτυξη, η εμβάθυνση του κοινωνικού κράτους αποτελεί τον τελεολογικό λόγο ύπαρξής της – μαζί με την επίτευξη της «κοινωνίας της ισότητας». Αλλά για να επιβιώσει, πολύ περισσότερο για να αναπτυχθεί το απειλούμενο κοινωνικό κράτος, θα πρέπει να προσαρμοσθεί στα σημερινά δεδομένα και στις προκλήσεις που μνημονεύσαμε. Και βεβαίως, αποτελεί ουτοπία να πιστεύει κάποιος ότι η ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους μέσω της προσαρμογής μπορεί να γίνει στο στενό πλαίσιο του εθνικού κράτους. Μπορεί να γίνει μόνο συλλογικά, μέσα στο υπερεθνικό πεδίο της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Ένωσης, με την πολιτική και τη δράση της Ένωσης, πολύ περισσότερο για τις χώρες μέλη της ευρωζώνης. Τέλος, μια σειρά από άλλες προκλήσεις στο ευρύτερο πεδίο του κοινωνικού κράτους, ιδιαίτερα η διαχείριση των μεταναστευτικών ροών και η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, προκλήσεις για τις οποίες η Αριστερά (οφείλει να) έχει ευαισθησία, μπορούν να αντιμετωπισθούν  αποτελεσματικά μόνο στο υπερεθνικό πλαίσιο της Ένωσης.

3. Η προώθηση διατηρήσιμης οικονομικής ανάπτυξης (growth).Αποτελεί προϋπόθεση για τη διαφύλαξη του κοινωνικού κράτους, για τη δημιουργία συνθηκών πλήρους απασχόλησης, κ.λπ. Στο πλαίσιο του παγκόσμιου ανταγωνισμού και της ανακατανομής οικονομικών δραστηριοτήτων, η διατηρήσιμη ανάπτυξη στην Ευρώπη μπορεί συνολικά να επέλθει με την προώθηση νέων οικονομικών δραστηριοτήτων στους τομείς των δικτύων ψηφιακής τεχνολογίας, της οικονομίας της γνώσης και γενικότερα στους τομείς των υπηρεσιών. Οι παραδοσιακές οικονομικές δραστηριότητες έντασης εργασίας μεταφέρονται σε άλλες γωνιές του πλανήτη (Ασία, κ.λπ.). Η προώθηση όμως αυτού του προτύπου ανάπτυξης και οικονομίας προϋποθέτει μια μεγάλη, απελευθερωμένη αγορά, πέρα από τα εθνικά όρια, που θα λειτουργεί με βάση ένα σαφές κανονιστικό πλαίσιο. Διαφορετικά, δεν μπορούν να υπάρξουν οι αναγκαίες επενδύσεις. Όλα αυτά στην πράξη σημαίνουν βαθύτερη οικονομική ολοκλήρωση. Επομένως, εάν ένας έσχατος θεμελιακός στόχος της Αριστεράς παραμένει η επίτευξη της πλήρους απασχόλησης (που πρέπει να παραμείνει), τότε η βαθύτερη ευρωπαϊκή ενοποίηση παραμένει η ρεαλιστική επιλογή.

4. Η κανονιστική, θεσμική εμπλαισίωση της παγκοσμιοποίησης.  Ένας κεντρικός στόχος της Αριστεράς σήμερα χρειάζεται να είναι η εμπλαισίωση της διαδικασίας παγκοσμιοποίησης, με κανόνες και θεσμούς. Η σύγχρονη Αριστερά δεν μπορεί και δεν πρέπει να είναι εναντίον αυτής καθ’ εαυτής της διαδικασίας παγκοσμιοποίησης. Στη βάση της είναι ένα θετικό φαινόμενο, που ανταποκρίνεται και στη διεθνιστική λογική της Αριστεράς. Αλλά η διαδικασία θα χρειαστεί να εκδημοκρατικοποιηθεί. Πρέπει να λειτουργεί με βάση κανόνες και θεσμούς, και όχι χαοτικά, όπως συμβαίνει σήμερα, με τις ισχυρές οικονομικές οντότητες να καθορίζουν τη δυναμική της. Η δημοκρατική κανονιστική και θεσμική εμπλαισίωση της παγκοσμιοποίησης συνιστά την προϋπόθεση, προκειμένου η τελευταία να λειτουργεί ευεργετικά για το σύνολο του πλανήτη και όχι απλά για περιορισμένους συντελεστές και χώρες με ζημιογόνες συνέπειες για τις υπόλοιπες και για το περιβάλλον. Η πίεση και η δυναμική για την κανονιστική εμπλαισίωση της παγκοσμιοποίησης δεν μπορεί, βεβαίως, αξιόπιστα και αποτελεσματικά, να προέλθει από μεμονωμένα εθνικά κράτη Η συλλογική δράση μέσα από την Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να φέρει αποτελέσματα, όπως έχει ήδη φέρει σε ορισμένους τομείς (στον χρηματοπιστωτικό τομέα, για παράδειγμα, αν και πολλά μένουν ακόμα να γίνουν – όπως το υπογραμμίζει η περίπτωση της Αργεντινής) μετά την παγκόσμια κρίση του 2008. Άλλωστε, η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να θεωρηθεί ως μια δημοκρατική, κανονιστικά εμπλαισιωμένη εκδοχή της παγκοσμιοποίησης.

5. Η διασφάλιση της θέσης της Ευρώπης στη διεθνή ανακατανομή οικονομικών δραστηριοτήτων.  Η διατήρηση του κοινωνικού κράτους, η επίτευξη ανάπτυξης, απασχόλησης, κ.λπ., προϋποθέτουν ότι οι ευρωπαϊκές χώρες, η Ευρώπη συνολικά, θα μπορέσει να διατηρήσει σοβαρή θέση στη διεθνή ανακατανομή παραγωγικών δραστηριοτήτων που συντελείται. Η διατήρηση της θέσης αυτής (θα) είναι το αποτέλεσμα, τόσο των εσωτερικών προσαρμογών και μεταρρυθμίσεων που θα κάνει η Ευρώπη, όσο και (εξίσου σημαντικό) το αποτέλεσμα διαπραγματεύσεων με την Κίνα, τις ΗΠΑ κ.ά. (χαρακτηριστικό παράδειγμα, η τρέχουσα διαπραγμάτευση με τις ΗΠΑ για τη Διατλαντική Εταιρική Σχέση Εμπορίου και Επενδύσεων – TheTransatlanticTradeandInvestmentPartnership, TTIP). Είναι επιεικώς αστείο να πιστεύει κάποιος ότι διαπραγματεύσεις αυτής της εμβέλειας με ΗΠΑ, Κίνα, BRICS θα μπορούσαν να γίνουν από κάθε εθνική κρατική οντότητα ξεχωριστά. Μόνο η Ευρωπαϊκή Ένωση ως συλλογικό υπερεθνικό σύστημα μπορεί να διαπραγματευθεί. Αλλά για να διαπραγματευθεί περισσότερο αποτελεσματικά και, ακόμη περισσότερο, για να μπορέσει να παρέμβει αξιόπιστα στις διεθνείς διεργασίες  για τη δημιουργία ενός νέου δημοκρατικού παγκόσμιου συστήματος (με τη διαχείριση, επίλυση συγκρούσεων, κ.λπ.), η Ένωση χρειάζεται να εμβαθύνει την ενοποίησή της στο οικονομικό και πολιτικό πεδίο, με κατάληξη την Πολιτική Ένωση.

***

Οι παραπάνω πέντε λόγοι θεωρώ ότι συγκροτούν πειστική πλατφόρμα για μια ολοκληρωμένη φιλοενοποιητική - φιλοευρωπαϊκή τοποθέτηση της  Αριστεράς. Η μορφολογία και το περιεχόμενο της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως Πολιτική Ένωση. στην οποία πρέπει να προσβλέπει η Αριστερά, προσδιορίστηκε συνοπτικά  παραπάνω ως  υπερεθνική, δημοκρατική, ομοσπονδιακή Πολιτική Ένωση. Με κεντρικούς κυβερνητικούς θεσμούς δημοκρατικά νομιμοποιημένους και με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στον βασικό ρόλο ως το ένα από τα δύο νομοθετικά σώματα. Στο πεδίο των πολιτικών, η άμεση προτεραιότητα της Αριστεράς πρέπει να είναι η ολοκλήρωση της νομισματικής ένωσης (ΟΝΕ), με πλήρη δημοσιονομική και οικονομική ένωση. Αυτό, καταληκτικά, σημαίνει ότι η ευρωζώνη πρέπει να αποκτήσει τη «δημοσιονομική ικανότητα» (fiscalcapacity) –προϋπολογισμό– που θα πραγματοποιεί μεταφορές πόρων (transfers’ union). Σημαίνει επίσης κοινή, συλλογική ευθύνη για το χρέος (αμοιβαιοποίηση), όπως σημαίνει και κοινή κατάρτιση προϋπολογισμού και δημοσιονομική πειθαρχία. Επιπλέον, οδηγεί σε ολοκληρωμένες κοινές κοινωνικές πολιτικές απασχόλησης, ανακατανομής, κοινωνικής προστασίας κ.λπ. 

Για να το πω κάπως διαφορετικά, η Αριστερά χρειάζεται προοπτικά να αποβλέπει στη μετατροπή της Ευρωπαϊκής Ένωσης από ένα κατά βάση οικονομικά φιλελεύθερο μόρφωμα σε σοσιαλδημοκρατικό σύστημα (σύστημα μεγιστοποίησης της ευημερίας των πολιτών). Η Ένωση έχει, τα τελευταία χρόνια, ενσωματώσει ορισμένα σοσιαλδημοκρατικά στοιχεία (ο στόχος της πλήρους απασχόλησης υπάρχει στη Συνθήκη, όπως υπάρχουν και η κοινωνική ρήτρα, η διαρθρωτική πολιτική, ο Χάρτης κοινωνικών δικαιωμάτων κ.ά.),, αλλά σαφώς πρέπει να γίνουν πολύ περισσότερα.

Στο πολιτικό πεδίο, η ανάπτυξη της κοινής εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής άμυνας, με έσχατο στόχο η Ένωση, αν και κατά βάση «πολιτική δύναμη» (civilianpower), να καταστεί ο ένας από τους ισχυρότερους πόλους του διεθνούς συστήματος, θα πρέπει να συγκαταλέγεται στις προτεραιότητες της Αριστεράς.

Θα αποτελούσε πολιτική αφέλεια να ισχυρισθεί κάποιος ότι κάτω από τις κρατούσες συνθήκες θα μπορούσε η Αριστερά, όσο ισχυρή κι αν είναι, να προωθήσει άμεσα ένα τέτοιο φιλοενοποιητικό πρόγραμμα. Η Ευρωπαϊκή Πολιτική Ένωση δεν πρόκειται ούτε μπορεί να προκύψει από ένα ενοποιητικό bigbang, από ένα συνολικό newdeal  ή compact. Θα προκύψει σταδιακά και εξελικτικά. Αλλά έχει σημασία να γνωρίζει η Αριστερά πού θέλει να πάει, ποιος είναι ο τελικός προορισμός.

Διότι σε διαφορετική περίπτωση μπορεί να πάει οπουδήποτε, παντού – ακόμη και στην κόλαση...

-------------------------------------------

Βιβλιογραφία

Π.Κ. Ιωακειμίδης, Θα επιβιώσει η Ευρωπαϊκή Ένωση;, Παπαζήσης, 2008

Σέρι Μπέρμαν, Το Πρωτείο της Πολιτικής. Η σοσιαλδημοκρατία και η Ευρώπη του 20ού αιώνα, μετάφραση: Ελένη Αστερίου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2014

J. Habermas, The Crisis of the European Union: A Response, Polity, 2012 

J. Peet A. La Guardia, “Unhappy Union. How the Euro crisis – and Europe – can be fixed”, The Economist, 2014

A. Sapir, G.B. Wolf, The Great Transformation: Memo to the Incoming EU Presidents, Bruegel Policy Brief, July 2014.

L. Tsoukalis, The Unhappy State of the European Union, Policy Network, 2014.

J. Zielonka, Is the EU Doomed?, Polity, 2014.