Αίμα στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης

  Του Μάκη Καραγιάνννη, Αυγή, Αναγνώσεις, 02.02.14

JOSEPH ROTH, Ο ιστός της αράχνης, Εκδόσεις Κριτική, σελ. 186, μτφρ. Τούλα Σιετή, σελ. 186

Πώς φτάνει ένας άνθρωπος να σηκώσει το τσεκούρι στον αέρα και να σπάσει το κρανίο του συμπολίτη του; Πώς οδηγείται μια κοινωνία στη μισαλλοδοξία και τον φασισμό; Αυτά τα ερωτήματα θέτει ο Γιόζεφ Ροτ,  ένας από τους πιο σημαντικούς συγγραφείς της γερμανόφωνης λογοτεχνίας, που αποτύπωσε με τα  μυθιστορήματά του το πνευματικό κλίμα  της κεντρικής Ευρώπης, την εποχή της πτώσης της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας.  Γεννημένος από Εβραίους γονείς στη Γαλικία, το ανατολικό της άκρο, ξεκίνησε ως αντιμοναρχικός και σοσιαλιστής υπογράφοντας άρθρα με το ψευδώνυμο «Κόκκινος Γιόζεφ», αλλά είχε πάντα συμπάθειες στη μεγαλοαστική τάξη. Ενθουσιάστηκε από την «Ομάδα 25», στην οποία ανήκαν ο Μπέρτολτ Μπρεχτ και ο Άλφρεντ Ντέμπλιν, γρήγορα όμως απομακρύνθηκε από αυτή.  Στη διάρκεια του μεσοπολέμου περιπλανήθηκε ως δημοσιογράφος και ανταποκριτής των εφημερίδων κυρίως στη Βιέννη, το Βερολίνο και το Παρίσι. Στα σαράντα πέντε του, και αφού γράψει τον «Θρύλο του Αγίου Πότη», το αλκοόλ θα του δώσει τη χαριστική βολή πεθαίνοντας από κίρρωση ήπατος. 

Η νουβέλα «Ο ιστός της αράχνης», στην οποία  για πρώτη φορά αναφέρεται με το όνομά του ο Χίτλερ, δημοσιεύτηκε από τις 7 Οκτωβρίου έως τις 6 Νοεμβρίου του 1923 σε συνέχειες στην Arbeiter-Zeitung, επίσημο όργανο των σοσιαλιστών της Αυστρίας. Στις 8 Νοεμβρίου η πραγματικότητα θα επικυρώσει τη μυθοπλασία με την πρώτη απόπειρα του Χίτλερ για την κατάληψη της εξουσίας, γνωστής και ως «Πραξικόπημα της μπιραρίας», για την οποία καταδικάστηκε σε φυλάκιση λίγων μηνών. Ο Τέοντορ Λόζε, κεντρικός ήρωας της νουβέλας, εκφράζει το κλίμα του καιρού του. Ενσαρκώνει τον άνθρωπο της εποχής της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, όπου «στα κοινοβούλια επιπόλαια άτομα έβγαζαν λόγους....Γυρολόγοι εθνικιστές ρήτορες εμπορεύονταν ηχηρές φράσεις. Οι ξένες γλώσσες ήταν μισητές. Ξένοι φτύνονταν», σε μια Ευρώπη με τα χάρτινα λόγια που «βρομούσε και σάπιζε».

Ο εθνικιστής, δουλικός αλλά φιλόδοξος ήρωας, δειλός και κτηνώδης ταυτόχρονα μέσα στην ασημαντότητά του, θα γίνει χαφιές και  μέλος παρακρατικών οργανώσεων που είχαν στόχο την κατάληψη της εξουσίας. Ο άπληστος Τέοντορ είναι η «νεαρή Ευρώπη», μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο που προσπαθεί να αποκαταστήσει την πληγωμένη περηφάνια της. Άνεργος,  περιφρονημένος από την οικογένειά του γιατί δεν  έπεσε στο πεδίο της μάχης, είναι αναγκασμένος να κάνει μαθήματα στο γιο του πλούσιου Εβραίου κοσμηματοπώλη Εφρούσι  για να επιβιώσει. Χωρίς όνειρα και με καύσιμο την απογοήτευση, το μίσος για τους Εβραίους και την προσωπική του φιλοδοξία θα διεισδύσει στους κόλπους μιας μυστικής οργάνωσης. Παρελαύνει στους δρόμους και τις πλατείες με τις δικές του ομάδες, προδίδει φίλους και εχθρούς, καταστέλλει απεργίες εργαζομένων, σηκώνει το τσεκούρι στον αέρα για να χτυπήσει τον συνεργάτη του και το αίμα κόκκινο, πηχτό, κολλώδες θα καλύψει τη ζωή του. Στο τέλος ο Τέοντορ Λόζε θα ανέλθει κοινωνικά,  θα κερδίσει την εξουσία και τον πλούτο που αναζητούσε, αλλά θα διαπιστώσει ότι είναι παγιδευμένος στον ιστό της αράχνης που ετοίμαζε για τους άλλους.

Ο Ροτ δείχνει τα χαρίσματα του ταλέντου του από το πρώτο του βιβλίο. Εντυπωσιάζει με τη δύναμη της περιγραφής, με την ακρίβεια στη λεπτομέρεια. Όπως έγραψε και ο ίδιος σε ένα άρθρο «μόνο τα μικρά πράγματα στη ζωή είναι σημαντικά». Αναδεικνύει το καίριο με τον αποφθεγματικό χαρακτήρα της γραφής του: «η πείνα προελαύνει εναντίον του κόρου», γράφει για τη σύγκρουση μιας διαδήλωσης εξαθλιωμένων εργατών στους δρόμους του Βερολίνου με τις δυνάμεις του παρακρατικού μηχανισμού, από καλοθρεμμένους φοιτητές με τσιτωμένα μάγουλα και ρόπαλα στα χέρια. Ωστόσο, στην έκβαση διακρίνουμε μια μυθοπλαστική αμηχανία στη διαχείριση της πλοκής. Επίσης, ο κεντρικός ήρωας Τέοντορ που σηκώνει στους ώμους του όλο το βάρος, μας δίνεται εξαρχής δεδομένος και μονοδιάστατος χωρίς ιδιαίτερη εξέλιξη στην πορεία της αφήγησης. Παρ’ όλα αυτά η γοητευτική νουβέλα προδιαγράφει τον μεγάλο πεζογράφο που θα ακολουθήσει με τον «Ιώβ» και  «Το εμβατήριο του Ραντέτσκυ».

Πώς αντιμετωπίζει ο μυθιστοριογράφος μια μεγάλη κρίση του καιρού του; Οι περισσότεροι περιμένουν πολλά χρόνια, ώστε να κατακαθίσει ο ορυμαγδός πριν εμποτίσουν την πένα τους στη θολή μελάνη των γεγονότων. Αρκετοί δεν διστάζουν να  ακουμπήσουν το χέρι τους στην καυτή ύλη της σημερινής πραγματικότητας. Ήδη βρισκόμαστε μπροστά σε μια σε μια μεγάλη καμπή της ελληνικής λογοτεχνίας. Στη στροφή από τον μικρόκοσμο της καθημερινότητας  και του εγώ που πλήττει, σε μια ατομικότητα που συνθλίβεται σε συνθήκες κρίσης. Οι μεγάλοι πεζογράφοι, όπως ο Μπαλζάκ με τους «Χωριάτες» και ο Γιόζεφ Ροτ, μας έδειξαν ότι προηγούνται της εποχής τους.

 Ο Μάκης Καραγιάννης είναι πεζογράφος