Είναι οι θεσμοί, ανόητε

 Του Πάσχου Μανδραβέλη, Καθημερινή, 12.01.14

Αν κάποιος έβαζε στοίχημα τον 15ο αιώνα για το ποιος πολιτισμός θα κυριαρχήσει στον κόσμο, θα πόνταρε όλα τα λεφτά του στην Κίνα. Σίγουρα κανείς δεν θα σκεφτόταν την Ευρώπη. Το 1500 η μεγαλύτερη πόλη στον κόσμο ήταν το Πεκίνο με 600.000-700.000 κατοίκους. Ηταν μια καθαρή πόλη που είχε εκτεταμένο αποχετευτικό δίκτυο, ενώ το Λονδίνο των 20.000 κατοίκων ήταν ένα βρωμερό άθροισμα κατοικιών, με τα περιττώματα να παρασέρνονται από τα νερά στους δρόμους. Η αυτοκρατορική Κίνα είχε από νωρίς πυξίδα, τυπογραφία, χαρτί, πυρίτιδα, ρολόγια, πορσελάνη, χυτοσίδηρο· ακόμη και σεισμογράφο! Η Δυτική Ευρώπη τότε συνερχόταν από τη μεγάλη επιδημία της πανώλης, που είχε αποδεκατίσει τον μισό πληθυσμό. Την ώρα που τα τεράστια πλοία-θησαυροφυλάκια των Κινέζων αυτοκρατόρων όργωναν τους ωκεανούς «για να συλλέξουν φόρους από τους βαρβάρους» (και, σύμφωνα με κάποιους μελετητές, ανακάλυπταν την Αμερική) η Ευρώπη μαστιζόταν από θρησκοληψίες ότι κάπου στον Ατλαντικό βρισκόταν το τέλος του επίπεδου κόσμου.

Και ξαφνικά η Κίνα φρέναρε και η Ευρώπη (με πρώτη την Αγγλία) άρχισε να απογειώνεται. Το 1433 έγινε αυτοκράτορας ο Χονγκ Τζι, ο οποίος απαγόρευσε τις υπερπόντιες αποστολές. Το 1661 οι κάτοικοι που ζούσαν στις νότιες παράκτιες περιοχές (η πιο δραστήρια εμπορική ζώνη της αυτοκρατορικής Κίνας) διατάχθηκαν να εγκατασταθούν στην ενδοχώρα σε απόσταση 27 χλμ. από τις ακτές.

Στρατιωτικές μονάδες περιπολούσαν την ακτογραμμή για να επιβάλλουν το μέτρο, ενώ μέχρι το 1693 απαγορεύτηκε πλήρως η ναυσιπλοΐα. «Ο λόγος για τον οποίο τόσο η δυναστεία των Μινγκ όσο και η δυναστεία των Τσινγκ αντετίθεντο στο διεθνές εμπόριο», γράφουν οι Daron Acemoglou και James. A. Robinson, «είναι πλέον γνωστός: ο φόβος για τη δημιουργική καταστροφή. Ο πρωταρχικός στόχος των Κινέζων αυτοκρατόρων ήταν η πολιτική σταθερότητα. Το διεθνές εμπόριο θα μπορούσε να έχει αποσταθεροποιητικές τάσεις λόγω του πλουτισμού των εμπόρων και της συνεπακόλουθης αύξησης των διεκδικήσεών τους». Μια πολιτική απόφαση λοιπόν χαντάκωσε την Κίνα, την ώρα που οι πολιτικοί και οικονομικοί θεσμοί της φτωχής Βρετανίας γίνονταν όλο και πιο ανοιχτοί.

Το «αόρατο χέρι»

Αυτή ήταν η διαφορά της Κίνας με τη Δύση. Ενώ σε όλη την ιστορία της ο δράκος της Ανατολής είχε κλειστούς οικονομικούς και πολιτικούς θεσμούς (από την απολυταρχία των αυτοκρατόρων πέρασε στην αποικιοκρατία και από εκεί στον κομμουνισμό), η Ευρώπη μέσα από πολέμους και επαναστάσεις έκανε όλο και πιο ανοιχτούς τους πολιτικούς και οικονομικούς θεσμούς της. Στη Δύση λειτούργησε το «αόρατο χέρι» του Ανταμ Σμιθ: οι άνθρωποι απέκτησαν το δικαίωμα να διαφεντεύουν τη μοίρα τους και προκόβοντας οι ίδιοι, πρόκοψαν και οι κοινωνίες τους. «Οι ανοιχτοί οικονομικοί θεσμοί προστατεύουν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, διασφαλίζουν την ισότητα των ευκαιριών και ενθαρρύνουν τις επενδύσεις σε νέες τεχνολογίες και δεξιότητες. Συντελούν στην οικονομική μεγέθυνση σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τους κλειστούς οικονομικούς θεσμούς, που είναι διαρθρωμένοι με τέτοιον τρόπο ώστε να αποσπούν πόρους από τους πολλούς προς όφελος των λίγων, ενώ δεν προστατεύουν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και δεν παρέχουν κίνητρα για την ανάπτυξη οικονομικών δραστηριοτήτων. Οι ανοιχτοί οικονομικοί θεσμοί υποστηρίζουν και υποστηρίζονται από τους ανοιχτούς πολιτικούς θεσμούς, δηλαδή τους θεσμούς που επιμερίζουν με πλουραλιστικό τρόπο σε ένα ευρύ φάσμα της κοινωνίας την πολιτική ισχύ», γράφουν οι Acemoglou και Robinson.

Αντιθέτως, με κλειστούς οικονομικούς και πολιτικούς θεσμούς μπορεί να υπάρξει μια κατ’ αρχήν οικονομική μεγέθυνση, αλλά δεν είναι βιώσιμη για δύο λόγους: «Πρώτον, η βιώσιμη οικονομική μεγέθυνση προϋποθέτει την καινοτομία και η καινοτομία δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη δημιουργική καταστροφή, η οποία αντικαθιστά το παλιό με το νέο στο πεδίο της οικονομίας, αλλά και αποσταθεροποιεί τις υφιστάμενες σχέσεις εξουσίας στο πεδίο της πολιτικής. Επειδή οι ελίτ που ελέγχουν τους κλειστούς θεσμούς φοβούνται τη δημιουργική καταστροφή, αντιστέκονται σε κάθε καινοτομία, με αποτέλεσμα να είναι βραχύβια η όποια οικονομική μεγέθυνση επιτυγχάνεται μέσα στο πλαίσιο των κλειστών θεσμών. Δεύτερον, καθώς όσοι ελέγχουν τους κλειστούς θεσμούς έχουν τη δυνατότητα να πλουτίζουν εις βάρος της υπόλοιπης κοινωνίας, πολλοί εποφθαλμιούν την πολιτική εξουσία μέσα στο πλαίσιο των κλειστών θεσμών, με αποτέλεσμα πολλές ομάδες και άτομα να συγκρούονται για να τη θέσουν υπό τον έλεγχό τους. Ως εκ τούτου, στις κοινωνίες με κλειστούς θεσμούς υπάρχουν πολλές και ισχυρές δυνάμεις που τις ωθούν προς την πολιτική αστάθεια».

Ο ρόλος των ελίτ

«Και το κλίμα, οι φυσικοί πόροι, το “ελληνικό δαιμόνιο” ή η “ελληνική κακοδαιμονία” τι ρόλο παίζουν;» θα αναρωτηθούν κάποιοι. Μηδαμινό απαντούν οι συγγραφείς. Η ιστορία έδειξε ότι η Νότιος Αμερική, που είχε καλύτερο κλίμα και περισσότερες πλουτοπαραγωγικές πηγές από τη Βόρειο, δυστύχησε ενώ οι ΗΠΑ έγιναν υπερδύναμη. Αυτό οφειλόταν στους θεσμούς που εγκαθίδρυσαν οι άποικοι. Στη Νότιο Αμερική, που είχε περισσότερο πλούτο και πυκνότητα πληθυσμού, οι πληθυσμοί εξανδραποδίστηκαν για να δουλέψουν στα ορυχεία και στις φυτείες. Δημιουργήθηκαν κλειστοί οικονομικοί και πολιτικοί θεσμοί που επιβιώνουν μέχρι σήμερα, διότι ισχύει ο «σιδηρούς νόμος της ολιγαρχίας». Ο πλουτισμός των ελίτ από τη λειτουργία των κλειστών θεσμών δημιουργεί κίνητρα ώστε οι επαναστάτες να γίνουν η νέα ελίτ και να διατηρήσουν τους κλειστούς θεσμούς προς όφελός τους. Αντιθέτως, στη Βόρειο Αμερική –ίσως επειδή ήταν αραιοκατοικημένη και δεν υπήρχε καν η ελπίδα να βρεθεί χρυσός– αναπτύχθηκαν ανοιχτοί οικονομικοί και πολιτικοί θεσμοί. Η γη μοιράστηκε στους αγρότες, και άρχισαν να αναπτύσσονται δημοκρατικοί θεσμοί. Σήμερα η πόλη Νογκάλες ειναι χωρισμένη στα δύο με ένα φράχτη. Προς Βορρά είναι το Νογκάλες της Αριζόνας. Το εισόδημα του μέσου νοικοκυριού είναι 30.000 δολάρια ετησίως. Οι περισσότεροι έφηβοι πηγαίνουν στο σχολείο, το προσδόκιμο ζωής είναι υψηλό, υπάρχει ηλεκτρονικό, τηλεφωνικό, αποχετευτικό δίκτυο παντού. Λίγα μέτρα παρακάτω, στο Νογκάλες του Μεξικού, το μέσο οικογενειακό εισόδημα δεν υπερβαίνει τα 10.000 δολάρια (και είναι από τα υψηλότερα της χώρας). Οι περισσότεροι κάτοικοι δεν έχουν απολυτήριο λυκείου, η βρεφική θνησιμότητα είναι υψηλή, η εγκληματικότητα και η διαφθορά μεγάλη. Οπως στη Βόρειο με τη Νότιο Κορέα, στην Ανατολική με τη Δυτική Γερμανία, δεν υπάρχουν πολιτισμικές ή κλιματολογικές διαφορές. «Είναι οι θεσμοί, ανόητε», που θα έλεγε και ο Τζέιμς Κάρβιλ.

Ιnfo

- Daron Acemoglou, James A. Robinson, «Γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη. Οι καταβολές της ισχύος, της ευημερίας και της φτώχειας», εκδ. Α.Α. Λιβάνη

- Γκάβιν Μένζις, «1421, Η Κίνα ανακαλύπτει τον κόσμο», εκδ. Ψυχογιός