24 χρόνια χωρίς τείχος

Του Γιώργου Σιακαντάρη, the books' journal, τχ. 38

---

Στα 1917, η κομμουνιστική επανάσταση εκπροσωπούσε το φως και την ελπίδα των κοινωνιών που στόχευαν να απαλλαγούν από τα δε- σμά της φεουδαρχία και, αργότερα, του καπιταλισμού. Στα 1989, οπότε και τα μαρξιστικά καθεστώτα της ανατολικής Ευρώπης κα- τέρρευσαν, ο κομμουνισμός αποδείχθηκε ένα κοινωνικό και πολιτικό σύστημα, το οποίο είχε καταρρεύσει ηθικά στις συνειδήσεις των ανθρώπων πολλά χρόνια πριν.

Άραγε, πώς τόσο υψιπε-τείς προθέσεις οδήγη- σαν σε τόσο χαμερπείς πράξεις; Πώς μια ομάδα αγνών επαναστατών, που δεν αμφιβάλλουν ότι κατέχουν τους «αντικειμενικούς νόμους της ιστορίας», τους οποίους προφανώς αγνοούν οι «μάζες», στο όνομα της χειραφέτησης, εγκαθίδρυσαν ένα καθεστώς χαρακτηριστικά του οποίου ήταν η ανελευθερία και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Και τελικά, είναι η πανουργία της Ιστο- ρίας, ή μήπως η ειρωνεία της, που αποφάσισε τα πρώτα θύματα αυτής της επανάστασης να είναι οι ίδιοι οι πρωτεργάτες της; Ο Βίκτωρ Λβόβιτς Κίμπαλτσιτς  (1890-1947), όπως ήταν το πραγ- ματικό όνομα του Βἰκτωρ Σερζ, ξε- κίνησε την πολιτική και θεωρητική του ζωή ως αναρχικός. Στην πο- ρεία όμως τον κατέκτησαν οι ιδέες της Ρωσικής Επανάστασης. Αποτέλεσμα: αυτός ο αναρχικός συ- νεργάστηκε με τον Τρότσκι και κυ- νηγήθηκε από τον Στάλιν.   Στο βιβλίο του Λέων Τρότσκι, στην ουσία, δεν γράφει τη βιογρα- φία του προσώπου που επιδίωξε την παγκόσμια επανάσταση1. Αντι- θέτως, περιγράφει το δράμα της δικής του προσωπικής ιστορίας και, μέσω αυτής, τις απογοητεύ- σεις της επαναστατικής γενιάς και, εν τέλει, την αποτυχία του καθστώτος που έφερε η εξέγερση του  Οκτωβρίου 1917.

Η μαρτυρία του είναι ένα ντοκουμέντο για την τραγική κατάληξη την οποία είχαν οι ελπίδες για έναν καλύτερο κόσμο. Ο αναγνώστης δεν θα βρει στο πρόσωπο του Σερζ έναν κριτή της Επανάστασης. Ο παλαιός αναρχικός δεν αμφισβητεί την κατάργηση της Συντακτικής Συνέλευσης από τον Λένιν και τον Τρότσκι, όταν οι εκλογείς έστειλαν στους μπολσεβίκους το μήνυμα ότι αποτελούν μειοψηφία. Δεν αμφισβητεί καν τις ενέργειες του Τρότσκι για την κα- ταστολή της εξέγερσης στην Κρονστάνδη2 ούτε θέτει σε αμφισβή- τηση την όλη αντίληψη του Τρότσκι, ο οποίος από το 1902 μι- λούσε για την άμεση σοσιαλιστική  επανάσταση, αντίληψη στον αντίποδα της διαδεδομένης αργότερα θεωρίας «των σταδίων». Την αντίληψη εκείνη ο Λένιν την ακολού- θησε ασμένως, χωρίς ποτέ να αναγνωρίσει την πατρότητά της στον Τρότσκι. Από τη σκοπιά του, ο Βίκτωρ Σερζ αντιμετωπίζει τη γέννηση της γραφειοκρατίας ως μια παρέκκλιση των κομματικών μηχα- νισμών, όχι ως αναπόφευκτη συνέ- πεια της κατάργησης της Δημοκρατίας από το κόμμα.

Στο σημεἰο αυτό θα μπορούσε κάποιος να αντιτείνει ότι οι συνθήκες εμφυλίου πολέμου, οι έκτα- κτες περιστάσεις, η πολιορκία της σοβιετικής δημοκρατίας από τους ιμπεριαλιστές οδήγησαν στην

ενδυνάμωση της δικτατορίας. Είναι όμως την ίδια εποχή που οι αρχικοί σύμμαχοι των μπολσεβίκων, οι σοσιαλεπαναστάτες, οι μενσεβίκοι, η Ρὀζα Λούξεμπουργκ, ο μεγάλος αναρχικός Κροπότκιν και ο μετέ- πειτα συνομιλητής του Στάλιν, Μαξίμ Γκόρκι, προειδοποιούσαν ότι η κατάργηση της δημοκρατίας και του πολυκομματισμού θα οδη- γήσει την οκτωβριανή επανάσταση στον απόλυτο εκφυλισμό.

Ο Βίκτωρ Σερζ και ο Λέων Τρότσκι, όπως και οι υπόλοιποι πρωτεργάτες της επανάστασης άλλω- στε, δεν συνειδητοποίησαν την αξία της δημοκρατίας. Εκτός από θύτες, όμως, υπήρξαν και θύματα των επιλογών τους. Έσπειραν στην επανάσταση το σπόρο της αγνής πίστης, αλλά θέρισαν τον ολοκλη- ρωτισμό. Προσέφεραν το ρομαντισμό της ανιδιοτελούς αγάπης προς τον βασανισμένο και αδικημένο άνθρωπο, αλλά παρέδωσαν την καταδίκη του ατόμου.

Ο ΛΕΝΙΝ ΠΙΣΩ  ΑΠ’ ΤΟ ΜΥΘΟ ΤΟΥ

Αν ο Τρότσκι και ο Σερζ ήταν οι  μεγάλοι νικητές της επανάστασης που ηττήθηκαν λόγω των επιλο- γών τους, ο Λένιν κατ’ αντιστοιχία, αν και εν τέλει ήταν ο νικητής, ορισμένοι εκτιμούν ότι έδωσε στο καθεστώς τα χαρακτηριστικά που οδήγησαν στην ήττα του. Η Ελέν Καρέρ ντ’Ενκός στη μονογραφία της Λένιν, για τον ηγέτη της επα- νάστασης, απομυθοποιεί μια προ- σωπικότητα η οποία, ακόμα και σήμερα, εκτιμάται για την ηθική και την πολιτική ακεραιότητά της. Η περίπτωση του Λένιν δεν είναι τόσο εύκολη, όπως η αντίστοιχη του Στάλιν. Ο τελευταίος θεωρή- θηκε υπεύθυνος για τη διαστροφή του λενινιστικού έργου. Η Ντ’Εν- κός καταρρίπτει αυτό το σχήμα, αποδεικνύοντας ότι καθόλου δεν έχουμε να κάνουμε με έναν αγνό ρώσο επαναστάτη στον αντίποδα ενός μοχθηρού καυκάσιου γεωργιανού γραφειοκράτη. Στο ερώτημα αν η σταλινική τραγωδία αποτελεί διαστροφή της πορείας που ακολούθησε η ρωσική επανάσταση ή αναπόφευκτη κατάληξη της λενινιστικής θεώρησης και πρακτικής, η Ντ’Ενκός απαντά στηρίζοντας το δεύτερο σκέλος.

Η ζωή του Λένιν, λέει η Ντ’Εν- κός, συνδέθηκε με το κρασί. Η κα- τανάλωσή του υποσχόταν τη με- τάβαση της ανθρωπότητας από τον ζόφο της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης στη μέθη μιας «κοινωνίας των ίσων». Ο Λένιν, σύμφωνα με την προσέγγιση της Ντ’Ενκός, αναδεικνύεται στις πραγματικές διαστάσεις του, αυ- τές ενός μέτριου θεωρητικού, ο οποίος απεδείχθη μετρ του τακτικισμού. Ο Λένιν εμφανίστηκε ως προσωπικότητα που περιφρονεί τον αυθορμητισμό, ιδιοποιείται την αλήθεια και στηρίζεται στον αυ- ταρχισμό και στο μίσος κατά της δημοκρατίας.

Ο Λένιν είναι το κλασικό παρά- δειγμα πολιτικού που φοβούνταν την ελευθερία. Το νήμα που συν- δέει τις όποιες, μετριότατες, θεω- ρητικές, φιλοσοφικές και οικονο- μικές αντιλήψεις του είναι ο φόβος του μπροστά στο αυθόρμητο και η ανάγκη πολιτικής και ιδεολογικής χειραγώγησής του. Το κόμμα γι’ αυτόν είναι ένας μηχανισμός που στοχεύει να ενσταλάξει την επα- ναστατική συνείδηση στο προλεταριάτο, το οποίο από μόνο του δεν είναι σε θέση να ξεπεράσει τα καθαρά οικονομικά και συντεχνιακά του συμφέροντα. Επιπλέον, το καθήκον για τη διαμόρφωση αυτής της συνείδησης ανατίθεται στον επαγγελματία επαναστάτη. Ο Λένιν ποτέ δεν θα μπορούσε να δεχτεί την άποψη των μενσεβίκων, τους οποίους ανέτρεψαν οι μπολ- σεβίκοι, ότι θα μπορούσε να υπάρ- ξει επιτυχημένη επανάσταση σε συνθήκες πολιτικού και ιδεολογι- κού πλουραλισμού. Ο Μάρτοφ3 και ο Πλεχάνωφ4 ήσαν, γι’ αυτόν, προδότες πριν ακόμη «προδώσουν». Οι προτροπές του Λένιν για φυσική εξόντωση, για «κρέμασμα χω- ρίς δισταγμό» των αντιπάλων του και η περιφρόνηση και το μίσος του κατά της διανόησης μπορεί, σήμερα, να πικραίνουν μερικούς που έχουν πιστέψει στις πολιτικές ικανότητές του, δεν αποτελούν όμως πτυχές μιας δαιμονοποίησης. Ειδικά όσον αφορά την ολοκληρωτική υποταγή της επανάστασης στα κελεύσματα του κόμματος και του ηγέτη του, αρκεί κανείς να δια- βάσει τον 45ο τόμο των Απάντων του Λένιν (Μάρτιος 1922 - Μάρ- τιος 1923) και θα κατανοήσει γιατί ο σταλινισμός δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία.

O ΣΤΑΛΙΝ ΚΑΙ Ο ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΣ

Όσο για τον Στάλιν, στο βιβλίο τού Ζαν-Ζακ Μαρί, Ιωσήφ Βισα- ριόνοβιτς Τζουγκασβίλι Στάλιν, δεν παρουσιάζεται απλώς ως ένας μα- νιακός της εξουσίας καιροσκόπος πολιτικός, αλλά εντάσσεται σε ένα πλαίσιο ταξικών συσχετισμών. Ο Στάλιν εκπροσωπεί τις προσδοκίες του πλήθους των μεσαίων κρατι- κών στελεχών, οι πιο πολλοί από τους οποίους προέρχονται από τον παλιό κρατικό μηχανισμό και, με τις εκκαθαρίσεις των παλιών επα- ναστατών, είδαν ν’ ανοίγει ο δρό- μος για την ένταξή τους στους κόλ- πους της εξουσίας.

Ο Ζαν-Ζακ Μαρί δίνει ιδιαίτερη  προσοχή και σ’ ένα άλλο χαρακτη- ριστικό του σταλινισμού, το οποίο δεν έχει προσεχθεί ιδιαίτερα. Η συνεκτική ιδεολογία του καθεστώ- τος μετά το 1930 ήταν ο εθνικι- σμός, συνοδευόμενος, μετά τον πό- λεμο, από τον αντισημιτισμό. Αυτή η ιδεολογία παρέμεινε κυρίαρχη στη Σοβιετική Ένωση και μετά τον Στάλιν.

Ανεξάρτητα απ’ όσα έχουν ειπω- θεί και θα ειπωθούν για τον Στάλιν, θεωρώ ότι αυτό που χαρακτηρίζει τον σταλινικό ολοκληρωτισμό δεν είναι μόνο η χρήση της βίας, αλλά η διεκδίκηση των μπολσεβίκων, ανεξαρτήτως φατρίας, να αναγνω- ριστούν ως οι φορείς της μίας και αποκλειστικής αλήθειας που ενυ- πάρχει στη μία και μοναδική μορφή ιδιοκτησίας. Το κόμμα, στο πρόσωπο του ηγέτη του, είναι το μόνο που γνωρίζει την αλήθεια και εξοντώνει όσους πιστεύουν πως υπάρχουν και άλλες αλήθειες. Εδώ νομίζω πως κάθε καλοπροαίρετος δεν μπορεί παρά να δει το κοινό νήμα που συνδέει τον λενινισμό με τον σταλινισμό, και στο βάθος την άποψη του Μαρξ για την κατά- κτηση της εξουσίας ως απαραίτητο μέσο για τη διαμόρφωση των νέων κοινωνικών σχέσεων.

Από τις σχέσεις αυτές συνάγεται εύκολα ότι το σύστημα που γέν- νησε η οκτωβριανή επανάσταση ήταν ολοκληρωτικό. Δυο βιβλία που μιλούν για τον χαρακτήρα αυ- τής της επανάστασης και για τηφύση των καθεστώτων που αυτή  γέννησε αποδεικνύουν αυτόν τον χαρακτηρισμό της. Το πρώτο γρά- φτηκε τα πρώτα χρόνια της απο- σταλινοποίησης, το δεύτερο μετά την κατάρρευση του κομμουνιστι- κού ολοκληρωτισμού.

Η Ολοκληρωτική Δικτατορία εί- ναι η γερμανική τροποποιημένη μετάφραση ενός έργου αναφοράς. Είναι το έργο που κατέθεσε ο γερ- μανός πολιτικός επιστήμονας και πρωτοπόρος στην ανάλυση της φύ- σης των ολοκληρωτικών καθεστώ- των, Καρλ Γιοακίμ Φρήντριχ (1901-1984), στην κλασική πλέον μελέτη για τον ολοκληρωτισμό, την οποία αρχικά είχε γράψει το 1956 σε συνεργασία με τον Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι, για να πρωτοκυκλο- φορήσει στην Αμερική υπό τον τίτλο, Ολοκληρωτική δικτατορία και αυταρχία.

Ο Φρήντριχ υποστηρίζει ότι υπάρχουν έξι κοινά χαρακτηρι- στικά των τριών ολοκληρωτισμών του 20ού αιώνα: του ναζισμού, του ιταλικού φασισμού και του κομ- μουνισμού. Χαρακτηριστικά που μας επιτρέπουν να ταξινομούμε και τα τρία αυτά πολιτικά συστήματα στην περιοχή της Ολοκληρωτικής Δικτατορίας.

Ποια ακριβώς είναι τα κοινά ση- μεία των καθεστώτων της Ολο- κληρωτικής Δικτατορίας; Πρώτον, η ιδεολογία. Οι Ολοκληρωτικές Δι- κτατορίες είναι καθεστώτα που βα- σίζονται στην πεποίθηση ότι η Ιστορία είναι με το μέρος τους και, κατά συνέπεια, καμία θυσία δεν πρέπει να αποτελεί εμπόδιο στην κυριαρχία της μελλοντικής κομ- μουνιστικής κοινωνίας ή της καθα- ρής φυλετικής κοινωνίας. Πιστεύ- ουν, επίσης, ότι η βία αποτελεί το μοναδικό μέσο για την επίτευξη  της καθαρής φυλετικά ή της ίσης ταξικά κοινωνίας. Όσο και να είναι διαφορετικές οι ιδεολογικές αρχές και αφετηρίες των καθεστώτων Ολοκληρωτικής Δικτατορίας, το μείζον είναι η κοινή τους αντίληψη για τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να πετύχουν τους σκο- πούς τους. Και αυτοί οι τρόποι ανάγονται στη βία και το έγκλημα. Δεύτερο κοινό σημείο είναι η κυ- ριαρχία του ενός μοναδικού μαζικού κόμματος, το οποίο καθοδηγείται από έναν άνθρωπο-δικτάτορα. Το ένα και μοναδικό κόμμα είναι το βασικό στήριγμα της Ολοκληρωτι- κής Δικτατορίας. Ο δικτάτορας- ηγέτης αυτού του κόμματος κατέχει απεριόριστη εξουσία και δρα επι- τυχημένα επειδή στηρίζεται στην τρομοκρατική μυστική αστυνομία και στο μονοπώλιο των μέσων ενη- μέρωσης, που αποτελούν το τρίτο και το τέταρτο κοινό χαρακτηρι- στικό των Ολοκληρωτικών Δικτα- τοριών. Τα επόμενα δύο κοινά χα- ρακτηριστικά είναι η κυριαρχία που κατέχει το κόμμα και ο δικτάτορας ηγέτης στη λειτουργία των Ενό- πλων Δυνάμεων και η κεντρικά δι- ευθυνόμενη οικονομία. Η τελευ- ταία, είτε παραμένει ο ατομικός χαρακτήρας της κατοχής των μέ- σων παραγωγής είτε αυτά γίνονται κρατικά, κυριαρχείται από τον κε- ντρικό σχεδιασμό. Στη ναζιστική Γερμανία και στη φασιστική Ιταλία ο σχεδιασμός αυτός κυριαρχούνταν από την ιδέα του πολέμου, στη Σο- βιετική Ένωση από την ιδέα της γοργής και με κάθε θυσία εκβιομηχάνισης.

Το δεύτερο βιβλίο αναφοράς είναι του Τσβετάν Τοντορόφ, Μνήμη του κακού, Πειρασμός του καλού. Κατά τη γνώμη μου είναι μακράν το καλύτερο βιβλίο που κυκλοφορεί στα ελληνικά για τη φύση και το χαρακτήρα του κομμουνισμού.

Η ανάλυση του ολοκληρωτικού χαρακτήρα των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού στο βιβλίο του Τοντορόφ περνά με ιδιαίτερα ευφυή και πρωτότυπο τρόπο μέσα από την ανάλυση της βιογραφίας έξι προσωπικοτήτων που έζησαν το ζόφο του κομμουνιστικού ολο- κληρωτισμού. Το κοινό στοιχείο που διέπει αυτές τις προσωπικό- τητες είναι ότι με το συγγραφικό τους έργο και με το παράδειγμα της προσωπικής τους ζωής τάχθη- καν εναντίον κάθε ολοκληρωτι- σμού, με βαρύ τίμημα την κατασυ- κοφάντηση και τον εξοστρακισμό τους από τους πρώην συντρόφους τους. Η Μαργκαρέτε Μπούμπερ- Νόυμαν, γερμανίδα κομμουνίστρια που κατέφυγε στην ΕΣΣΔ, «κατά- φερε» να γνωρίσει τα σταλινικά στρατόπεδα και να παραδοθεί, το 1940, από τους Σοβιετικούς στον Χίτλερ. Ο Νταβίντ Ρουσέ, έγκλει- στος στο γερμανικό στρατόπεδο του Μπούχενβαλντ, με το συγγρα- φικό έργο του καταγγέλλει την ύπαρξη των ναζιστικών στρατοπέ- δων. Η γαλλίδα εθνολόγος Ζερ- μαίν Τιγιόν, αφού βίωσε τη φρίκη του Ράβενσμπρουκ, αφοσιώθηκε στον αγώνα για την υπεράσπιση προσώπων που απειλούνταν από τις φανατικές κρατικές εξουσίες. Ο Ρομαίν Γκαρύ, ρωσοεβραϊκής καταγωγής, αφού μάχεται ως αε- ροπόρος τον φασισμό, αφιερώνεται σε ένα συγγραφικό έργο κύριος στόχος του οποίου είναι το μανι- χαϊκό πνεύμα. Ο ιδιαίτερα γνω- στός στην Ελλάδα Ιταλοεβραίος Πρίμο Λέβι, επιζήσας του Άου- σβιτς, με το έργο του καταδεικνύει τις γκρίζες ζώνες της ανθρώπινης ζωής. Τέλος, ο ρώσος δημοσιο- γράφος και μυθιστοριογράφος Βασίλι Γκρόσμαν, που αποκάλυψε με συγκλονιστικό τρόπο «τη ζωή και το πεπρωμένο» του ανθρώπου στον κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό.

Το πιο σημαντικό στοιχείο και των έξι παραπάνω προσώπων είναι η άρνησή τους να παίξουν το ρόλο του θύματος που ζητά εκδίκηση. Αυτό που κάνει τη ζωή αυτών των ανθρώπων υπόδειγμα είναι ότι την οδηγούσαν οι αρχές της ατομικής αγάπης ως υπέρτατης αξίας και της δικαιοσύνης. Ο Τοντορόφ κα- τανοεί τους κινδύνους της «κοινο- τοπίας του καλού», τόσο καλά όσο η Χάννα Άρεντ κατανοούσε την «κοινοτοπία του κακού». Ο γαλλο- βούλγαρος κοινωνιολόγος γνωρίζει πολύ καλά ότι η φιλελεύθερη δη- μοκρατία δεν είναι απαλλαγμένη από τον πειρασμό του καλού, γιατί οι δημοκρατίες, στο βαθμό που στηρίζονται σε ανισότητες και σε ταξικές διαφορές, συγχέουν πολ- λές φορές την ηθική με την πολιτική.

Ο Τοντορόφ δείχνει ότι δεν υπάρχει επιλογή ανάμεσα στο Άου- σβιτς (ή και τη Μακρόνησο) από τη μια και στη σοβιετική Κολύμα, το Κατύν και τον εσκεμμένο λιμό των ουκρανών χωρικών από την άλλη. Εδώ δεν υπάρχει διαβάθμιση, υπάρχει μόνο κοινή καταδίκη. Την ίδια στιγμή, όμως, αποστρέφεται τις ιδεολογικές ταυτίσεις και τις κοινότοπες αναγωγές του κομμου- νισμού στο φασισμό. Γιατί είναι άλλο η καταδίκη, άλλο η μελέτη και άλλο η πολιτική θέση.

ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΦΑΣΙΣΜΟΥ

Η διαμάχη για τη σύγκριση φασισμού και κομμουνισμού έχει μεγάλο παρελθόν και έντονο παρόν. Όταν, το 2001, κυκλοφόρησαν και στην Ελλάδα Η Μαύρη Βίβλος του Κομ- μουνισμού και Ο Αιώνας των Κομ- μουνισμών ξέσπασαν και εδώ με- γάλες ιδεολογικές συγκρούσεις. Και όμως, και τα δυο βιβλία ήσαν πολύ «λίγα» για το έργο που τους ανατέθηκε: να δείξει την ολοκλη- ρωτική φύση του κομμουνισμού το πρώτο, να αναδείξει –παρά την αναγνώριση των αντιδημοκρατικών πτυχών του– την απελευθερωτική πλευρά του κομμουνισμού το δεύτερο.

Στη Μαύρη Βίβλο… κατατίθε- νται συγκλονιστικά στοιχεία για τον εμφύλιο πόλεμο, τη βίαιη και καταστροφική κολεκτιβοποίηση, τον μεγάλο λιμό, τους διωγμούς αντιφρονούντων, τις εκτελέσεις και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Σοβιετική Ένωση, ενώ με ενδια- φέρον παρακολουθεί κανείς τα δεινά όχι μόνο των τότε σοβιετικών πολιτών, αλλά και όλων των άλ- λων λαών στην υπόλοιπη Ανατο- λική Ευρώπη, αλλά και στις χώρες που σε Ασία και Αφρική γνώρισαν τον κομμουνισμό. Είναι ένα βιβλίο που, στηριγμένο σε αρχεία, μαρ- τυρίες, ντοκουμέντα, καταγράφει με μεγάλη ακρίβεια την εγκλημα- τική πλευρά αυτών των καθεστώ- των.

Η κεντρική ιδέα όμως της συ- ντακτικής ομάδας και, κυρίως, των Στεφάν Κουρτουά και Νικολά Βερτ, η οποία ανάγει τον κομμουνισμό αποκλειστικά σε καθεστώς με εγκληματική φύση, δεν επιτρέ- πει τα πολύτιμα στοιχεία να πλαι- σιωθούν και με αναλύσεις για τη φύση της ιδεολογίας και του χαρα- κτήρα του κομμουνισμού ούτε εμ- βαθύνει στους λόγους για τους οποίους ο κομμουνισμός είχε τόση επιρροή στο δυτικό εργατικό κί- νημα και στους διανοούμενους. Με λίγα λόγια, αν δούμε τη Μαύρη Βί- βλο… από την πλευρά της αποκά- λυψης του εγκληματικού ζόφου του κομμουνισμού είναι ένα πολύτιμο έργο, αν τη δούμε όμως ως ένα κοι- νωνιολογικό ή και ιστορικό βιβλίο είναι μάλλον μια αποτυχημένη προσπάθεια. Η αναγωγή του κομ- μουνιστικού φαινομένου σε εγκλη- ματογόνο ιδεολογία φτωχαίνει αφάνταστα την πολυσημία του. Πάντως, στην ελληνική έκδοση, μακράν το πληρέστερο και διεισ- δυτικότερο κείμενο είναι η (γραμ- μένη γι’ αυτή την έκδοση) εισα- γωγή του Δημήτρη Δημητράκου.

Ο Αιώνας των Κομμουνισμών έχει τις ακριβώς αντίθετες αδυναμίες. Στο έργο αυτό, η κοινωνιολογική και ταξική ανάλυση έχει μεγαλύ- τερο βάθος, οι συγγραφείς του επι- χειρούν να δουν την άνοδο του φαι- νομένου στην πολιτικοποίηση των λαϊκών τάξεων αποφεύγοντας να το δουν ως κίνημα μόνο των ελίτ. Αποφεύγουν όμως, ταυτόχρονα, να σημειώσουν ότι αυτές οι τάξεις όχι μόνο σταδιακά τέθηκαν στο περι- θώριο, αλλά και ότι στη συνέχεια οδηγήθηκαν στα στρατόπεδα συ- γκέντρωσης και, μετά την περίοδο του σταλινισμού, σην πολιτική και οικονομική αδράνεια. Ο κομμουνισμός δεν ήταν ούτε μόνο έγκλημα, όπως υποστηρίζει η Μαύρη Βίβλος, ούτε όμως ένα σύστημα με μόνο κάποιες σχέσεις απόστασης από τη Δημοκρατία. Ήταν ένα σύστημα που, μολονότι ενέπνευσε μεγάλες ελπίδες και μολονότι οδήγησε σε πράξεις ατομικού ηρωισμού, ακρι- βώς επειδή περιφρονούσε βαθύτατα τη Δημοκρατία οδηγήθηκε στο έγκλημα και στον εκφυλισμό.

ΓΙΑΤΙ ΚΑΤΕΡΡΕΥΣΕ

Τρεις γενικές αντιλήψεις επικρατούν για τα γεγονότα που μέσα στο 1989 συγκλόνισαν την Ευρώπη και οδήγησαν στην κατάρρευση των κομμουνιστικών κρατών της Ανα- τολικής Ευρώπης.

Η πρώτη θεωρεί ότι, μαζί με τα καθεστώτα, κατέρρευσε και ο σοσιαλισμός ως σύστημα ιδεών και ότι, ταυτόχρονα, μαζί του, κατέρρευσε και ο μαρξισμός ως σύνολο μεθοδολογικών προσεγ- γίσεων για την ανάλυση της πραγματικότητας. Εκείνο που πρέπει να αποδειχθεί, η σχέση δηλαδή των μαρξιστικών ιδεών με την πραγματικότητα του «υπαρκτού» σοσιαλισμού, πλα- σάρεται ως κάτι δεδομένο, ως μια νέα βεβαιότητα.

Η δεύτερη αντίληψη προσεγγίζει την πραγματικότητα μέσα από σχήματα ενός μοντέλου που απέδωσε (πού; και έως πότε;) και εξαντλήθηκε.

Η τρίτη άποψη αποδέχεται ότι αυτές οι χώρες δεν ήταν σοσια- λιστικές, άρα δεν τίθεται και κα- νένα πρόβλημα για τις «αποκαθαρμένες» σοσιαλιστικές ιδέες. Όσο και αν φαίνεται ότι οι δύο τελευταίες αντιλήψεις είναι δια- μετρικά αντίθετες, έχουν μια κοινή θεωρητική αδυναμία. Εξε- τάζουν την πράξη σε πλήρη αντιδιαστολή με τη θεωρία της.
Η άποψη ότι εξαντλήθηκε το μο- ντέλο ανάπτυξης αυτών των χω- ρών μέσα από την εμφάνιση του δι- οικητικού-γραφειοκρατικού στρώματος και των «διαστρεβλώ- σεων» που αυτή η εξέλιξη επέφερε δεν εξηγεί επαρκώς σε ποιες κοι- νωνικοπολιτικές διαδικασίες στη- ρίχθηκε αυτή η στρέβλωση. Χωρίς να κάνουμε αφαίρεση δεδομένων όπως το «χαμηλό επίπεδο αφετη- ρίας» από το οποίο ξεκίνησαν οι περισσότερες από αυτές τις χώρες, την έλλειψη δημοκρατικών παρα- δόσεων, τις εξωτερικές συνθήκες που επέβαλαν συγκεκριμένες αυ- ταρχικές πολιτικές αντιλήψεις, δεν πρέπει να παραβλέπουμε ότι οι πρωταρχικές αιτίες της γραφειο- κρατικής δόμησης του μοντέλου αυτού εντοπίζονται στη σχέση του παραγωγικού τρόπου που ευνοή- θηκε σε αυτ΄’α τα καθεστώτα με το δημοκρατικό-θεσμικό πλαίσιο.

Είναι εξωπραγματική η άποψη ότι υπήρχε μια καθ’ όλα σοσιαλι- στική βάση και μια εντελώς αντί- θετη πολιτική πραγματικότητα. Ας το δούμε αυτό πιο συγκεκριμένα. Η οκτωβριανή επανάσταση οδή- γησε, αρχικά, στην κρατικοποίηση της βιομηχανικής οικονομίας και, αργότερα, στη βίαιη κολεκτιβο- ποίηση. Μέσα από την έλλειψη συμμετοχής των εργατών στη διεύθυνση της παραγωγής και του κεφαλαίου, στη διαδικασία των αποφάσεων για το τι παράγεται, πώς παράγεται, για ποιον παράγε- ται, δημιουργήθηκε μια νέα σχέση μεγαλύτερης αποξένωσης των ερ- γατών από τα μέσα παραγωγής. Η κρατικοποίηση εξίσωσε όλες τις μορφές μισθωτής εργασίας.

Ο μονόπλευρος προσανατολισμός προς την ανάπτυξη της βα- ριάς βιομηχανίας, η παραγωγικί- στικη αντίληψη για την ανάπτυξη οδήγησαν στην ουσιαστική συρρί- κνωση του δημοκρατικού ελέγχου μέσα στην παραγωγή. Στη συρρί- κνωση αυτή συνέβαλαν και οι πρω- ταρχικές αντιλήψεις του Λένιν αλλά και του Τρότσκι για την «ενι- αία θέληση», ως απαραίτητος όρος για την ανάπτυξη της οικονομίας.

Ο Λένιν, το 1918, υποστηρίζει «την απαραίτητη υποταγή των χιλιάδων (παραγωγών) σε μια «ενιαία θέληση». Οι στόχοι της πλήρους εκβιομηχάνισης μέσα σε μια καθυ- στερημένη χώρα οδηγούν στην αναζήτηση των «ειδικών», επιτρέ- ποντας με αυτόν τον τρόπο στο γραφειοκρατικό στρώμα να μετα- τραπεί σε κυρίαρχο. Χρησιμοποι- ώντας την κριτική του Μαρξ στα Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρό- γραφα του 1844 για τους ουτοπι- στές, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η αυτή εδώ η διατύπωσή του, «ο κομμουνισμός αυτός, η θετική κα- τάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στην αρχή εμφανίζεται σαν καθο- λική ατομική ιδιοκτησία […] η κα- τηγορία που λέγεται εργάτης δεν εξαφανίζεται, αλλά επεκτείνεται σε όλους τους ανθρώπους, η σχέση της ατομικής ιδιοκτησίας παραμένει, η σχέση της κοινότητας προς τον κό- σμο των πραγμάτων», ταιριάζει απόλυτα με το δημιούργημα του λε- νινιστικού και σταλινικού κομμου- νισμού.

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες της γενικευμένης κρατικοποίησης και μισθωτής εργασίας, ο σκοπός της παραγωγής δεν είναι φυσικά το κέρδος, αλλά ο όγκος της, τα στα- τιστικά της δεδομένα, το δόγμα: η παραγωγή για την παραγωγή. Η γραφειοκρατία, κατέχοντας όλο το υπερπροϊόν, δεν ενδιαφέρεται για τη διάθεσή του και για τις συνέ- πειες που ενδεχομένως να υπάρ- ξουν στην αγορά. Αυτή η συρρί- κνωση παραγωγής και αγοράς σημαίνει και συρρίκνωση της κα- τανάλωσης. Καταναλωτές όμως εί- ναι οι εργαζόμενοι, ο άλλος πόλος της κρατικοποιημένης παραγωγής. Στη βάση της αδυναμίας του κε- ντρικού οικονομικού και πολιτικού μηχανισμού να δώσει κίνητρα στις παραγωγικές δυνάμεις εμφανίζο- νται τα προβλήματα της τροφοδο- σίας και των ελλείψεων. Για την κομματική νομενκλατούρα ο όγκος της παραγωγής είναι το κύριο, η ποιότητά της και η δυνατότητα πραγματοποίησής της στην αγορά είναι το δευτερεύον. Επί Στάλιν (και επί Μάο, στην Κίνα), μάλι- στα, η κατανάλωση γίνεται ανα- γκαίο κακό.

Όλες αυτές οι τάσεις των παρα- γωγικών σχέσεων έχουν τη δική τους βάση στην αυταρχική πολι- τική θεσμοποίηση. Σε κανένα άλλο κοινωνικοοικονομικό σύστημα η μαρξιστική θέση για τον υπερκα- θορισμό του «εποικοδομήματος» από τη βάση δεν αποδείχτηκε τόσο λανθασμένη, απ’ όσο σ’ αυτά τα καθεστώτα που ήθελαν να είναι μαρξιστικά. Εδώ, το εποικοδόμημα που λέγεται πολιτική καθορίζει ολοκληρωτικά τις παραγωγικές και τις οικονομικές σχέσεις.

Το κόμμα –ανεξαρτήτως αρχι- κών προθέσεων των μπολσεβίκων– εμφανίζεται ως φορέας της «ενι- αίας θέλησης» για την εκτατική εκβιομηχάνιση. Ο φορέας αυτός, για να έχει όντως «ενιαία θέληση», πρέπει να ταυτιστεί με το κράτος, το οποίο είναι ο απαραίτητος μη- χανισμός για την υλοποίηση αυτής της θέλησης. Πρώτη πράξη σε αυτή τη διαδικασία είναι η διάλυση της Συντακτικής Συνέλευσης, αφού είχαν γίνει ήδη εκλογές στις οποίες οι μπολσεβίκοι δεν έλαβαν την πλειοψηφία. Όπως εύστοχα παρατήρησε η Λούξεμπουργκ, μέσα από τις φυλακές του Βρό- τσλαβ, η κατάργηση της αντιπρο- σωπευτικής δημοκρατίας οδήγησε αναπόφευκτα και στην απονέ- κρωση των θεσμών της άμεσης δη- μοκρατίας. Αυτή η έλλειψη δημοκρατίας με- τέτρεψε τον μαρξισμό σε κωδικο- ποιημένο «μαρξισμό-λενινισμό». Η απελευθερωτική ιδεολογία του μαρξισμού γίνεται εγχειρίδιο με αριθμημένους νόμους για το κάθε ζήτημα. Η μετατροπή της επιστή- μης και της ιδεολογίας σε κομμα- τικό κώδικα είναι το τίμημα της περιφρόνησης των λεγόμενων τυ- πικών ελευθεριών που κάθε άλλο παρά τυπικές απεδείχθη ότι είναι. Το δόγμα «η παραγωγή για την πα- ραγωγή», σε συνθήκες δημοκρατι- κού ελλείμματος, επεκτείνει τη βουλησιαρχία στον ευαίσθητο το- μέα της αγροτικής παραγωγής με τις γνωστές καταστροφικές συνέ- πειες. Η απολυτοποίηση των οι- κονομικών μεγεθών και της βιομη- χανικής ανάπτυξης οδηγεί στη δημιουργία αυθαίρετων πρωτοπο- ριών των επαϊόντων. Για να μην ισοπεδώσω όμως τα ιστορικά γε- γονότα πρέπει να τονίσω ότι ο Λένιν, στα τελευταία άρθρα του, αντι- λήφθηκε πού οδηγούνταν η ΕΣΣΔ. Ήταν όμως αφ’ ενός πολύ αργά για τον ήδη παγιωμένο και γραφει- οκρατικό μηχανισμό να μετασχη- ματιστεί με ημίμετρα (ΝΕΠ, χωρίς πολυκομματισμό), αφ’ ετέρου ήταν ακόμη πιο αργά για να κατανοήσει ο ίδιος ο σοβιετικός ηγέτης πόσο καταστροφική ήταν η περιφρόνησή του προς την αστική φιλελεύθερη δημοκρατία.

ΚΡΙΣΗ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΕΣΤΡΟΙΚΑ

Ποιες συνθήκες όμως οδήγησαν αρχικά στην περεστρόικα5 και, κα- τόπιν, στην κατάρρευση του υπαρ- κτού σοσιαλισμού; Τι προετοίμασε και προκάλεσε την εξέγερση και τις δημοκρατικές επαναστάσεις των λαών της Ανατολικής Ευρώπης, στα τέλη της δεκαετίας του 1980; Κάθε κοινωνικό σύστημα,για να αποφύγει τους βίαιους κλυδω- νισμούς και τις καταρρεύσεις, έχει την ανάγκη έστω κάποιας στοι- χειώδους νομιμοποίησης. Χρειά- ζεται να αποκτήσει μια κάποια συναίνεση. Η συναίνεση αυτή πραγματώνεται μέσα από ορισμέ- νους διαμεσολαβητικούς φορείς. Στις κοινοβουλευτικές δημοκρα- τίες, η νομιμοποίηση του συστή- ματος υλοποιείται μέσω του δια- μεσολαβητικού ρόλου που επιτελούν τα κόμματα και οι εκλο- γές. Στην ΕΣΣΔ και στις ανατολι- κές χώρες, όμως, δεν υπήρχαν δια- μεσολαβητικοί φορείς ανάμεσα στη γραφειοκρατική ιθύνουσα τάξη και στις μάζες. Στην αρχή, ίσως, τέτοιο διαμεσολαβητικό ρόλο έπαιζαν η ελπίδα, η προσδοκία, ο στόχος μιας καλύτερης ζωής. Αυτές οι ελ- πίδες όμως κάποτε εξαντλήθηκαν, η δε συνέχιση της καταναλωτικής ανέχειας δεν διευκόλυνε την απρό- σκοπτη λειτουργία του συστήμα- τος. Το σύστημα «η παραγωγή για την παραγωγή» και όχι κάποιο ατε- λές ή ημιτελές σοσιαλιστικό μο- ντέλο, όντως, εξαντλήθηκε.

Εμφανίστηκε η ανάγκη να προω- θηθούν τέτοιοι διαμεσολαβητικοί φορείς, που αφ’ ενός θα γεφύρωναν το χάσμα μεταξύ γραφειοκρατίας και εργαζομένων πολιτών, αφ’ ετέ- ρου θα συνέβαλλαν στη διαδικασία αύξησης της παραγωγής και ικα- νοποίησης ορισμένων καταναλωτι- κών αναγκών. Αυτό προϋπέθετε την εφαρμογή οικονομικών μεταρρυθμίσεων που θα έφερναν στο άμεσο προσκήνιο τους διευθυντές επιχει- ρήσεων και τους τεχνοκράτες. Τα πρώτα οικονομικά βήματα της πε- ρεστρόικα στηρίχθηκαν στην ανά- γκη να βρεθεί μια διαμεσολάβηση μεταξύ της γραφειοκρατίας και των μαζών, έτσι ώστε να νομιμοποιηθεί το μοντέλο μέσα από άμεσες οικο- νομικές συνέπειες, αλλά και ιδεο- λογικές μεταβολές (γκλάσνοστ).
Το μεταρρυθμιστικό εγχείρημα σκόνταψε, όπως ήταν φυσικό, στην έλλειψη δημοκρατικού-θεσμικού πλαισίου. Ολόκληρη όμως αυτή η διαδικασία λειτούργησε ως πολιορ- κητικός κριός για την εμφάνιση των πολιτών στο προσκήνιο. Η γραφει- οκρατία, όντως απομακρυσμένη από τις μάζες, δεν είχε την ανάγκη τους, επιζητούσε μόνο τη νομιμο- φροσύνη τους. Οι γραφειοκράτες όμως, για να πετύχουν, πρέπει πρώτα να δώσουν κίνητρα και, στη συνέχεια, να συνδεθούν με τις μά- ζες. Αυτό φυσικά σήμαινε την υπέρ- βαση του ελεγχόμενου εκδημοκρα- τισμού μέσω της ανάπτυξης μορφών αντιπροσωπευτικής δημο- κρατίας. Η περεστρόικα, με αυτόν τον τρόπο, υπερέβη τις αρχικές προθέσεις της. Ο Γκορμπατσόφ όχι μόνο δεν στάθηκε εμπόδιο στις δη- μοκρατικές αλλαγές, αλλά και τις προώθησε, αναλαμβάνοντας έναν νέο ρόλο. Όχι το ρόλο του ηγέτη του κόμματος που ταυτόχρονα είναι και κράτος, αλλά του ηγέτη μιας κοινωνίας που προβάλλει ως κύριο αίτημά της την αναγέννηση των δη- μοκρατικών αξιών.

Αυτό που προέκυψε από τις εξε- λίξεις ήταν ακριβώς ό,τι ο «αιώνας των κομμουνισμών» έβλεπε ως γεν- νήτορα του πολιτικού μοντέλου που ευνόησε. Ήταν η πολιτικο- ποίηση των μαζών. Μόνο που, τώρα, αυτή ήταν αντίστροφη. Αντί να γεννήσει τον κομμουνισμό, επα- νέφερε τον καπιταλισμό. Η Ρωσία, βεβαίως, από τον ολοκληρωτικό κομμουνισμό του Στάλιν οδηγή- θηκε στον ληστρικό καπιταλισμό του Βλαντίμιρ Πούτιν (με ευδόκιμη και μακρά θητεία στη σοβιετική KGB). Αρχικά, πάντως, φάνηκε ότι ήταν δυνατό να προσεγγιστεί μια πραγματικότητα πολιτικού πλου- ραλισμού, κατάργησης του κομμα- τικού μονοπωλίου, διαμόρφωσης ανεξάρτητων συνδικάτων και, κυ- ρίως, δυνατότητας αυτοί οι λαοί να επιλέξουν τις κοινωνικές και πολι- τικές κατευθύνσεις των χωρών τους. Από εκεί και ύστερα, εφ’ όσον ο Γκορμπατσόφ ήταν απο- φασισμένος να μη χρησιμοποιήσει τον Κόκκινο Στρατό για να πατά- ξει την κίνηση προς τη δημοκρα- τία, ο δρόμος ήταν ανοικτός στην κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων.

ΗΤΑΝ ΑΘΩΑ Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ;

 

 Κατόπιν όλων των παραπάνω, εί-ναι αναγκαίο να αναρωτηθούμε αν είναι εντελώς αμέτοχη η θεωρία στο αποτέλεσμα. Αν πάρουμε υπ’ όψη μας ότι, μέσα σε ένα συγκε- κριμένο ιστορικό πλαίσιο αναφο- ρών, ο Μαρξ είχε μια αντίληψη της εξουσίας που έρρεπε περισσότερο προς τον γιακωβινισμό, ότι υποτι- μούσε τα δικαιώματα του ανθρώ- που ως εγωιστικές κατακτήσεις, ότι αντιλαμβανόταν την ατομική ιδιο- κτησία και την εξουσία κυρίως ως φαινόμενα κατοχής και όχι σχέ- σεων, ότι τέλος η σκέψη του δια- περνούνταν και από ορισμένες ου- τοπικές συλλήψεις για το ρόλο της αγοράς, των εμπορικο-χρηματικών σχέσεων, καθώς και από ένα ιδιό- τυπο και εν πολλοίς αντιφατικό παραγωγικισμό, τότε είναι ανάγκη να ανανεωθούν, να εμπλουτισθούν και να επανεξετασθούν και οι πη- γές της σοσιαλιστικής θεωρίας, για να μπορέσει η Αριστερά να πείσει στο μέλλον, αλλά και για να αποφύγει άλλες, το ίδιο οδυνηρές, εμπειρίες. Εξ άλλου, η σοσιαλι- στική θεωρία δεν ταυτίζεται συλ- λήβδην με τις απόψεις του Μαρξ. Ούτε φυσικά η αριστερή πρακτική ταυτίζεται με τις πρακτικές των κομμάτων στην Ανατολική Ευ- ρώπη.

Πολλοί είναι αυτοί που αμφι- σβητούν την εξίσωση του κομμου- νιστικού και του φασιστικού ολο- κληρωτισμού. Ο Μαρκ Μαζάουερ, μάλιστα, τονίζει ότι αυτή η εξί- σωση «αποτελεί ένα ιδεολογικό κα- τασκεύασμα, το οποίο αποκρύπτει περισσότερα απ’ όσα αποκαλύ- πτει». Σίγουρα πρέπει να αποφευ- χθεί οποιαδήποτε σύγχυση μεταξύ της εξίσωσης και των ομοιοτήτων στον τρόπο λειτουργίας των δυο συστημάτων.

Αυτοί όμως που μιλούν απλά για εξίσωση είναι ελάχιστοι. Κυρίως, είναι είτε πρώην μετανοήσαντες κομμουνιστές είτε ρηχοί φιλελεύ- θεροι, είτε μάλλον ένας συνδυα- σμός των δύο. Η μάχη κατά της εξίσωσης αποτελεί στρεψοδικία, γιατί το ερώτημα δεν αφορά αν αυτά τα καθεστώτα ήσαν ίδια, αλλά το αν ήσαν εξ ίσου ολοκλη- ρωτικά. Το ζητούμενο δεν είναι η εξίσωση του κομμουνισμού με το φασισμό, αλλά η αναγνώριση της ολοκληρωτικής τους φύσης. Αυτά τα καθεστώτα σε καμία περίπτωση δεν ήσαν ίδια, αλλά ταυτοχρόνως ήσαν το ίδιο και εξ ίσου ολοκλη- ρωτικά, με τον δικό του τρόπο το καθένα.

Τελικά και παρά την οδυνηρή εμπειρία των κομμουνιστικών κοι- νωνιών, όπως υποστηρίζει και ο Τοντορόφ, οι αντιθέσεις ανάμεσα σε μεταρρύθμιση, ισότητα, ελευθε- ρία από τη μία και σε συντήρηση, ιεραρχία και αυταρχισμό από την άλλη ισχύουν και σήμερα, χαράσ- σοντας τα όρια μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς. Η σημαντική όμως αυτή διάκριση, θα πρόσθετα, στο πλαίσιο της δημοκρατίας περνά μέσα από την αντίθεση μεταξύ ολοκληρωτισμού και Δημοκρατίας. Ως φιλελεύθερη αστική κατά- κτηση, η Δημοκρατία είναι το νόημα της κατάρρευσης του υπαρκτού σοσιαλισμού.

 .......................................

1 O Λεφ Νταβίντοβιτς Μπρονστέιν ή Λέων Τρότσκι (1879-1940), διετέλεσε κομισσάριος Εξωτερικών αμέσως μετά την επανάσταση του 1917 και, στη συνέχεια, τα χρόνια της Αντεπανά- στασης, ίδρυσε τον Κόκκινο Στρατό, διατελώντας κομισσάριος Πολέμου. Μετά το θάνατο του Λένιν διαγρά- φηκε από το ΚΚ, εξορίστηκε από τη Σοβιετική Ένωση και τελικά δολοφο- νήθηκε στο Μεξικό από τον σοβιετικό πράκτορα Ραμόν Μερκαντέρ.

2  Στις αρχές Μαρτίου του 1921, εξε- γέρθηκαν οι ναύτες στην Κρονστάνδη, που ήταν βάση του στόλου της Βαλτι- κής, εναντίον του μπολσεβικικού καθε- στώτος, συνέλαβαν μάλιστα ορισμένους κομματικούς-κρατικούς κομμισάριους.

Στο πλευρό τους ήταν και πολλοί αναρ-

χικοί. Τα κύρια αιτήματα της εξέγερσης ήταν η άρση της λογοκρισίας  στον Τύπο, η κατάργηση της θανατικής ποι- νής, η διάλυση της μυστικής αστυνο- μίας. Η εξέγερση της Κροστάνδης κα- τεστάλη με ιδιαίτερη βιαιότητα στις 18

Μαρτίου της ίδιας χρονιάς.

3 Λ. Μάρτοφ (Γιούλι Οσίποβιτς  Τσε- ντερμπάουμ): παλαιός συνεργάτης του Λένιν στα προεπαναστατικά εκ- δοτικά εγχειρήματά του, προσχώρησε από το 1905 στους μενσεβίκους. Οι απόψεις του διαφαίνονται και στα κείμενά του, τα οποία είναι ενδει- κτικά της απομάκρυνσής του από τον επαναστατικό μαρξισμό. Το 1920 εγκατέλειψε τη Ρωσία και εγκατα- στάθηκε στο Βερολίνο μέχρι τον θά- νατό του.

4  Ο ιδρυτής του ρωσικού μαρξισμού, και το κρίσιμο 1917 οπαδός της τα- κτικής των μενσεβίκων, αντιτάχτηκε πολιτικά στην Οκτωβριανή Επανά- σταση, αλλά χωρίς να πάρει μέρος στην πάλη κατά της σοβιετικής εξου- σίας. Πέθανε το 1918.

5 H περεστρόικα (ανασυγκρότηση, αναδιάρθρωση) ήταν η ονομασία των οικονομικών και κοινωνικών μεταρ- ρυθμίσεων που προσπάθησε να προω- θήσει ο τελευταίος πρόεδρος της ΕΣΣΔ, Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, από τον Απρίλιο του 1985 μέχρι τον Δε- κέμβριο του 1991. Την πολιτική εκείνη συμπλήρωνε η γκλάσνοστ, η διαφά- νεια στην οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα.