«Το αόρατο ρήγμα: Θεσμοί και συμπεριφορές της ελληνικής οικονομίας»

Του Τάσου Τέλλογλου, www.protagon.gr 

Τέσσερα χρόνια μετά την έναρξη της κρίσης οι άνθρωποι όλο και λιγότερο συζητούν στην καθημερινότητά τους ποιος και τι έφταιξε περισσότερο και προβληματίζονται όλο και συχνότερα για το πώς θα βγούμε από την ύφεση σε μία ανάπτυξη που να είναι βιώσιμη. Από το Protagon είχαμε επισημάνει την παρατήρηση του γερμανού οικονομολόγου Ντάνιελ Γκρος σε μια εκδήλωση το περασμένο καλοκαίρι στην Αθήνα, σύμφωνα με την οποία το ελληνικό πιστωτικό σύστημα αφιερώνει πολλούς περισσότερους πόρους στο να συντηρεί θέσεις εργασίας σε επιχειρήσεις με μη εμπορεύσιμα προϊόντα παρά να υποστηρίζει επιχειρήσεις που παράγουν εμπορεύσιμα. Τώρα ο οικονομολόγος Αρίστος Δοξιάδης αναπτύσσει σε ένα σπουδαίο βιβλίο («Το Αόρατο Ρήγμα: Θεσμοί και συμπεριφορές στην ελληνική οικονομία», Αθήνα 2013, εκδόσεις Ίκαρος, 323 σελίδες) τον προβληματισμό του Γκρος πηγαίνοντας ωστόσο πολύ πιο μακριά και πολύ πιο βαθιά. Όχι μόνο γιατί ζει εδώ αλλά, έχοντας δουλέψει σαν σύμβουλος επιχειρήσεων και γνωρίζοντας τους καλούς και τους κακούς παίκτες της εγχώριας αγοράς, μιλάει για πρώτη φορά σε ένα βιβλίο για την κρίση από τη σκοπιά εκείνων που επιχειρούν, περιγράφοντας ταυτόχρονα το θεσμικό περιβάλλον μέσα στο οποίο δρουν οικονομικά.

Το «Αόρατο ρήγμα» αφορά αυτή ακριβώς την αδυναμία της ελληνικής οικονομίας, την έλλειψη βάθους της εξαιτίας του γεγονότος ότι κυριαρχείται από δραστηριότητες που δεν είναι διεθνώς εμπορεύσιμες. «... Στους δύο τομείς (σ.σ. εμπορευσίμων και μη προϊόντων και υπηρεσιών )... » γράφει ο Δοξιάδης «...κυριαρχούν διαφορετικές νοοτροπίες. Και στους δύο υπάρχουν μικροί και μεγάλοι, καιροσκόποι και συνεργάσιμοι, τίμιοι και απατεώνες. Η μεγάλη διαφορά δεν έγκειται στο αν απαιτούν πολλά κεφάλαια, αν έχουν καλή οργάνωση και μεγάλες ιεραρχίες, αν βλέπουν πέντε μήνες η πέντε χρόνια μπροστά, έγκειται στο πώς αντιλαμβάνονται το οικονομικό περιβάλλον, που βρίσκονται οι ευκαιρίες και οι κίνδυνοι.

Η στρατηγική του επιχειρηματία των εμπορεύσιμων κλάδων εστιάζεται στα ερωτήματα: Σε ποια αγορά μπορώ να στοχεύσω; Είμαι καλύτερος και φθηνότερος από τον ξένο ανταγωνιστή; Τι αλλαγές πρέπει να κάνω στο προϊόν και την παραγωγή για να μη μου πάρουν την αγορά; Ακόμα και αν παράγω μόνο για την ελληνική αγορά, πώς θα κρατήσω το κόστος μου σε λογική απόσταση από το εισαγόμενο προϊόν; Ενώ ο επιχειρηματίας των μη εμπορεύσιμων κλάδων εστιάζει σε ερωτήματα όπως: Πόσες άδειες θα δοθούν στους ανταγωνιστές μου; Πόσες μέρες εκπτώσεων θα επιτραπούν φέτος; Τι περιθώριο κέρδους θα μου ορίσει το υπουργείο; ... Το ρήγμα των δύο τομέων ήταν αόρατο. Δεν ταυτιζόταν με τις γνωστές διαχωριστικές γραμμές της πολιτικής. Το ΠΑΣΟΚ και η ΝΔ είχαν τα προπύργιά τους σε διαφορετικούς χώρους αλλά πάντα σε μη εμπορεύσιμες δραστηριότητες: Το ΠΑΣΟΚ στην ΑΔΕΔΥ, στις ΔΕΚΟ, στην ΟΤΟΕ-δηλαδή στους μισθωτούς αυτού του τομέα. Η ΝΔ στους ελευθεροεπαγγελματίες γιατρούς και δικηγόρους, στους εμπόρους, τους ταξιτζήδες, στους φαρμακοποιούς –δηλαδή στους μικροεπιχειρηματίες του ίδιου τομέα. Και τα δύο κόμματα είχαν στενή σχέση με μεγαλοεπιχειρηματίες πάλι του ίδιου τομέα: εργολάβους, προμηθευτές όπλων και εξοπλισμού. Από τις εμπορεύσιμες δραστηριότητες δεν έβγαιναν θέματα στα δελτία, δεν έμπαιναν εκπρόσωποι στη Βουλή, δεν επηρεαζόταν η εργατική νομοθεσία και δεν είχαν καμιά ιδιαίτερη στήριξη από το κράτος...».

Χωρίς τη διόγκωση του τομέα των εμπορεύσιμων, πράγμα αρκετά δύσκολο λόγω του ασφυκτικού περιορισμού της ρευστότητας, η Ελλάδα, προβλέπει ο Δοξιάδης, θα μετατραπεί σε δεύτερη Ανατολική Γερμανία, όλοι θα γινόμαστε σταθερά φτωχότεροι, οι καλύτεροι θα φεύγουν. Για την πιο ανώδυνη υπέρβαση της ύφεσης προτείνει λοιπόν μια «καλύτερη λιτότητα» με μεγαλύτερη περικοπή των δαπανών του δημοσίου για κατανάλωση και συγκέντρωση των υπαρχόντων και μελλοντικών πιθανών πρόσθετων πόρων στην εξαγωγική δυνατότητα της χώρας. Από αυτή την άποψη είμαστε χειρότερα από κάθε άλλη χώρα που μπήκε ή βρίσκεται σε μνημόνιο. Αν είχαμε υπολογίσει τις εξαγωγές (ρυθμός αύξησης) της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, το ΑΕΠ θα ήταν 9 δισ. υψηλότερο και τα κρατικά έσοδα 3 δισ. περισσότερα. Αλλά η εσωτερική υποτίμηση μέχρι τώρα μας βοήθησε πολύ λιγότερο από τις άλλες χώρες διότι δεν είχαμε τις επιχειρήσεις που θα μας έβγαζαν από την κρίση.

Ο Δοξιάδης προβλέπει ότι για να ξαναμπεί η οικονομία σε τροχιά ανάπτυξης θα πρέπει το 10-15% του εργατικού δυναμικού να αναζητήσει νέα απασχόληση, σε άλλο αντικείμενο. Οι θέσεις εργασίας που θα χαθούν θα είναι σε μη εμπορεύσιμους κλάδους. Οι άνθρωποι θα μετακινηθούν σε μικρές επιχειρήσεις των εμπορεύσιμων κλάδων που είτε θα μεγαλώσουν είτε θα ιδρυθούν. Μέχρι τώρα μετακινούνται επειδή δεν έχουν δουλειά για αρνητικούς λόγους αλλά ο Δοξιάδης σημειώνει -και σωστά- ότι αυτό δεν αρκεί.

Το «Αόρατο ρήγμα» μιλάει για την ουσία της κρίσης, την έλλειψη βάθους της ελληνικής οικονομίας, με τρόπο απλό, μέσα από την πραγματικότητα επιχειρήσεων, των θεσμών που τις περιβάλλουν, αναλύοντας τις αιτίες της κρίσης για να κοιτάξει μπροστά. Είναι ένα από τα καλύτερα βιβλία για την κρίση και ίσως το πιο χρήσιμο.