Η αντίθεση Δεξιάς και Αριστεράς

 Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συντακτών

Η διάκριση και η αντίθεση Δεξιάς και Αριστεράς διατηρούν ακόμα κάποιο νόημα ή μήπως έχουν χάσει κάθε λόγο ύπαρξης στις σύγχρονες πολύπλοκες κοινωνίες; Και αν θεωρήσουμε ότι αυτή η διάκριση είναι και σήμερα έγκυρη, ποια είναι τα κριτήρια πάνω στα οποία στηρίζεται; Σε αυτά τα ερωτήματα απαντούσε ο Ιταλός φιλόσοφος Νορμπέρτο Μπόμπιο (1909-2004) με το βιβλίο του «Δεξιά και Αριστερά», που είχε κυκλοφορήσει και στη γλώσσα μας το 1995, από τις εκδόσεις «Πόλις». Η πρόσφατη επανέκδοση αυτού του σημαντικού έργου μάς δίνει το ερέθισμα να αναρωτηθούμε για άλλη μια φορά τι σημαίνει να είναι κάποιος αριστερός στις μέρες μας. Tο ακόλουθο κείμενο της Νάντια Ουρμπινάτι, καθηγήτριας Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης, είναι απόσπασμα της εισαγωγής που έγραψε για την ιταλική επανέκδοση του βιβλίου τού Μπόμπιο (Donzelli, 2009).

 Αμφισβήτηση

 Οταν εκδόθηκε αυτό το βιβλίο, οι έννοιες της «Δεξιάς» και της «Αριστεράς» θεωρούνταν ξεπερασμένες. Ο Νορμπέρτο Μπόμπιο το έγραψε για να αμφισβητήσει αυτή τη γνώμη και να καταδείξει, με την απαράμιλλη μέθοδό του που συνδύαζε αναλυτική εξέταση των εννοιών και ιστορικές αναφορές, ότι αυτή η διάκριση ήταν, αντίθετα, όχι μόνον έγκυρη αλλά και απαραίτητη, ιδίως στις δημοκρατικές κοινωνίες.

Ξεπερασμένη και αναχρονιστική ενδεχομένως ήταν η συνήθεια να ταυτίζουμε αυτές τις έννοιες με τις ιδεολογίες που αναδύθηκαν στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, όταν επιφανείς φιλελεύθεροι μελετητές είχαν αποδώσει σε Δεξιά και Αριστερά μια ταυτόσημη –αν και αντιτιθέμενη σε ό,τι αφορά τους σκοπούς– ανελεύθερη και ολοκληρωτική ροπή: στη μία περίπτωση για να υλοποιήσουν την ουτοπία της τέλειας ελευθερίας και στην άλλη για να αντισταθούν σε αυτήν την ουτοπία με αποφασιστικότητα ή ακόμη και με τη βία. Ο Μπόμπιο καταδείκνυε με ισχυρά και σαφή επιχειρήματα ότι, ακόμη κι αν είναι ξεπερασμένες οι ακραίες και ριζοσπαστικές πτέρυγες, η Δεξιά και η Αριστερά παρέμεναν εντούτοις διακριτές και διαφορετικές, σηματοδοτώντας μάλιστα «αντιτιθέμενα προγράμματα σε σχέση με πολλά προβλήματα», στα οποία η καθημερινή πολιτική καλούνταν να δώσει απαντήσεις και να προτείνει λύσεις.

Αφού τόνιζε τη σημασία αυτής της πολιτικής διχοτόμησης, ο Μπόμπιο εισηγούνταν εκείνο που είναι το κεντρικό επιχείρημα του βιβλίου του: σε μια συνταγματική δημοκρατία, η διαχωριστική γραμμή μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς στρέφεται γύρω από το ζήτημα της ισότητας και όχι της ελευθερίας. Από τη στιγμή που η Δεξιά και η Αριστερά αποδέχονται τους κανόνες του κοινοβουλευτικού παιχνιδιού και σέβονται τις συνταγματικές ελευθερίες (όταν δηλαδή υπάρχει δημοκρατική πολιτική αντιπαράθεση), η επέκταση και η ένταση της ελευθερίας μετριούνται σε σχέση με την ερμηνεία της ισότητας, της θεμελιώδους αρχής της δημοκρατικής οργάνωσης. Και ενώ η Δεξιά τείνει να είναι εναντίον της ισότητας και να προτείνει ή να εφαρμόζει πολιτικές που κάνουν τους πολίτες λιγότερο ίσους, η Αριστερά έχει την ισότητα ως πολικό της αστέρα και προσπαθεί να προωθεί πολιτικές που καταπολεμούν τις ανισότητες.

Ιστορικά, οι εχθροί της ισότητας υπήρξαν και εχθροί της δημοκρατίας. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον πλατωνικό διάλογο «Γοργίας». Σε αυτόν ο Καλλικλής, ένας από τους συνομιλητές του Σωκράτη, λέει ότι η πολιτική ισότητα είναι η εκδίκηση του νόμου ενάντια στη φύση: «Φύσει μεν γαρ παν αίσχιόν εστιν όπερ και κάκιον το αδικείσθαι, νόμω δε το αδικείν». Ενώ δηλαδή στη φύση το κακό είναι να υφίστασαι την αδικία, σύμφωνα με τον νόμο το κακό είναι, αντίθετα, να διαπράττεις την αδικία. Ο νόμος των ανθρώπων ανατρέπει τη λογική του νόμου της φύσης και αλλάζει την έννοια του καλού και του κακού.

Ο νόμος επιτάσσει να μην καταπιέζουμε τον άλλον και τιμωρεί όχι τον καταπιεσμένο ή τον πιο αδύναμο, όπως κάνει η φύση, αλλά όποιον υπερισχύει ή χρησιμοποιεί τη βία. Η ισότητα, συνεχίζει ο Καλλικλής προσφέροντας στον Νίτσε το πιο φοβερό επιχείρημα εναντίον της δημοκρατίας, είναι η αξία που εγχαράσσεται στον καθένα μας ήδη από τη γέννηση, προκειμένου να συνηθίσουμε να σκεφτόμαστε ότι χρειάζεται να διορθώνουμε και όχι να ακολουθούμε τη φύση. Η ισότητα είναι ο νόμος των αδύναμων, που είναι και οι πιο πολυάριθμοι, ο οποίος επινοήθηκε για να καθιστά αδύναμους τους ισχυρούς, επιβάλλοντάς τους την υποχρέωση να υπακούουν σε έναν νόμο που φτιάχτηκε για να προστατεύει τους αδύναμους. Αυτή υπήρξε, και είναι ακόμα και σήμερα, η φιλοσοφία που χαρακτηρίζει την πολιτική Δεξιά (…).

Σήμερα Δεξιά και Αριστερά είναι ακόμη αναγνωρίσιμες, και μάλιστα είναι περισσότερο απ’ όσο στο παρελθόν, επειδή στα παραδοσιακά θέματα έχει στο μεταξύ προστεθεί και ένα πολύ επίμαχο, εκείνο το σχετικό με τη μετανάστευση, ένα θέμα που μέσα σε λίγα χρόνια έγινε «κοινωνικό ζήτημα» και πρόβλημα δημόσιας τάξης, που ενώ μπορεί να ανοίγει νέα μέτωπα διακρίσεων, απειλεί και τις θεμελιώδεις δημοκρατικές και φιλελεύθερες αξίες. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι η αναγέννηση της δεξιάς πολιτικής κουλτούρας προχώρησε παράλληλα με την αύξηση των μεταναστευτικών ροών. Η όξυνση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης λειτούργησε σαν επιταχυντής της διάδοσης αντιλήψεων υπέρ της ανισότητας και ρατσιστικών απόψεων σε μεγάλους τομείς του πληθυσμού, με προφανείς κινδύνους για τις συνταγματικές ελευθερίες όλων, ακόμη και των πολιτών του ίδιου έθνους. Ο Μπόμπιο είχε διαβλέψει με μεγάλη διορατικότητα τα συμπτώματα αυτής της αντιδημοκρατικής αναγέννησης, δείχνοντας πως οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες μεταξύ των διάφορων περιοχών του πλανήτη είχαν προσλάβει τέτοιες διαστάσεις ώστε να εμπλέκουν δραματικά και άμεσα τη Δύση, επειδή οι απελπισμένοι του κόσμου θα αναζητούσαν υποχρεωτικά την επιβίωση εκεί όπου υπήρχε περισσότερη ευημερία. «Ο κομμουνισμός απέτυχε». Αλλά το αίτημα της δικαιοσύνης που αυτός είχε διαδώσει παρέμενε χωρίς απάντηση: ο «πλανήτης των ναυαγισμένων» είναι η νέα πραγματικότητα στερήσεων που κανένα σύνορο δεν θα μπορέσει να συγκρατήσει. «Μπροστά σε αυτήν την πραγματικότητα, η διάκριση μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς, για την οποία (Αριστερά) το ιδεώδες της ισότητας υπήρξε πάντοτε ο πολικός αστέρας τον οποίο έβλεπε και συνεχίζει να βλέπει, είναι πολύ καθαρή». Το συμπέρασμα του Μπόμπιο ήταν απαισιόδοξο και πολύ διαυγές (ήταν απαισιόδοξο επειδή ήταν διαυγές).

Οπισθοδρόμηση

Επειτα από ορισμένες δεκαετίες οικονομικής ανάπτυξης και εδραίωσης της δημοκρατίας, οι χώρες του αναπτυγμένου κόσμου ζουν μιαν οπισθοδρόμηση τόσο στο επίπεδο της ευημερίας όσο και σε εκείνο των δημοκρατικών επαγγελιών. Οχι μόνον επειδή μεγαλώνουν οι ανισότητες μεταξύ πλούσιων και φτωχών στο εσωτερικό του ίδιου έθνους, με την περικοπή των κοινωνικών υπηρεσιών, των πολιτιστικών ευκαιριών και κυρίως των δικαιωμάτων που συνδέονται με την εργασία, αλλά και εξαιτίας ενός πρόδηλου περιορισμού των θεμελιωδών ελευθεριών, που είναι η μοιραία έκβαση της ενίσχυσης της ξενόφοβης και ρατσιστικής ιδεολογίας.

Αν η αναγέννηση του ευρωπαϊκού πολιτισμού μετά τον Β′ Παγκόσμιο Πόλεμο συνοδεύτηκε από μιαν ιδεολογική και πολιτική οπισθοδρόμηση των τριών κυριότερων λόγων ανισότητας, της «κοινωνικής τάξης», της «φυλής» και του «φύλου», η δυναμική επιστροφή της ιδεολογίας της Δεξιάς αυτά τα τελευταία χρόνια έχει αντιστρέψει αυτήν την τάση. Οι κοινωνίες μας έγιναν πιο άνισες και στα τρία πεδία κοινωνικών σχέσεων, τα οποία η κοινωνική τάξη, η φυλή και το φύλο προσδιορίζουν […].