Το ηθικό ρήγμα της κοινωνίας

Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συντακτών

Ο Γάλλος φιλόσοφος Μαρσέλ Γκοσέ είναι διευθυντής σπουδών στην Ανωτάτη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών της Γαλλίας (EHESS) και διευθυντής σύνταξης του περιοδικού ιδεών «Le Debat». Στη γλώσσα μας κυκλοφορούν τα βιβλία του «Η άνοδος της δημοκρατίας» (τόμοι Ι-ΙΙΙ, Πόλις, 2009 και 2012) και «Η απομάγευση του κόσμου» (Πατάκης, 2011). Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε ο Μαρσέλ Γκοσέ στο γαλλικό περιοδικό «Causeur»

• Η γαλλική κοινωνία διαιρείται κατά τη γνώμη σας από ένα αληθινό ηθικό ρήγμα. Πώς θα το περιγράφατε;

- Η ιδέα μου είναι ότι οι προϋποθέσεις του σεβασμού των κανόνων της κοινής ζωής έχουν βαθιά αλλοιωθεί από μια κατάσταση όπου οι μεν, στην κορυφή, έχουν τα μέσα να καταστρατηγούν τους κανόνες, ενώ οι άλλοι, στη βάση, συνεχίζουν να είναι υποχρεωμένοι να υποτάσσονται σε αυτούς ή, σε κάθε περίπτωση, δεν έχουν τα ίδια μέσα ώστε να μπορούν να τους αποφεύγουν. Θα μου πείτε ότι πάντοτε ήταν λίγο ώς πολύ έτσι. Αυτό είναι ώς έναν βαθμό αληθινό. Ωστόσο, μετά τη Γαλλική Επανάσταση, όλη η πολιτική μάχη στρεφόταν γύρω από τη δημιουργία χώρων ίσης υπαγωγής στον ίδιο νόμο και η πολιτική πρόοδος βάδιζε συνολικά προς αυτήν την κατεύθυνση. Η παγκοσμιοποίηση όμως αντέστρεψε αυτήν την τάση. Αυτή δημιούργησε ένα πλανητικό Far-West. Η παγκοσμιοποίηση λειτουργεί ως το μέσο που επιτρέπει στους πιο ισχυρούς παράγοντες να ξεφεύγουν από τους κανόνες που εφαρμόζονται στο εθνικό πλαίσιο. Αυτό σιγά σιγά διαπέρασε τη συλλογική συνείδηση ώς το σημείο να τροποποιήσει τα δεδομένα της κοινωνικής ζωής σε όλα τα επίπεδα. Αυτή η επίπτωση μεταφράζεται σε ένα δίλημμα που βασανίζει καθημερινά το πνεύμα όλων: ανήκετε στους χαζούς και στα κορόιδα που συνεχίζουν ανοήτως να σέβονται τους κανόνες ή είστε με την πλευρά των πονηρών, που έχουν καταλάβει το νέο σύστημα και που γνωρίζουν ότι οι κανόνες υπάρχουν για να τους παραβιάζουμε;

• Το λέτε όμως και εσείς: η παρανομία υπήρχε πάντοτε. Ποιο είναι το καινούργιο στοιχείο;

- Αυτό που είναι καινούργιο είναι ο δομικός χαρακτήρας της παρανομίας που συνδέεται με τον χαρακτήρα της παγκοσμιοποίησης η οποία μεσολάβησε σε αυτές τις τρεις τελευταίες δεκαετίες. Η φιλοσοφία της παγκοσμιοποίησης βασίζεται στη σκόπιμη δημιουργία χώρων που θα επιτρέπουν την απαλλαγή από τους εθνικούς κανόνες. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, υπήρχαν πολλές κανονιστικές ρυθμίσεις που ίσχυαν σε εθνικό επίπεδο, με όλα τα βάρη και τις παρεκκλίσεις που αυτό συνεπαγόταν. Θυμηθείτε τις συζητήσεις που γίνονταν για τη «διοικούμενη» γαλλική οικονομία. Από δω πήγασε και η επιτυχία των νεοφιλελεύθερων προσανατολισμών, οι οποίοι εκδηλώθηκαν εκείνη ακριβώς τη στιγμή. Η ιδέα που επιβλήθηκε στους κυβερνώντες ήταν ότι έπρεπε να μεταρρυθμίσουν αυτές τις υπερβολικά άκαμπτες και πολύπλοκες κοινωνίες, αν χρειαστεί ακόμη και παρά τη θέλησή τους, ανοίγοντάς τες στο εξωτερικό, θέτοντάς τες σε ανταγωνισμό και δημιουργώντας μηχανισμούς παράκαμψης των εθνικών κανόνων. Η συνάντηση της αντικουλτούρας της παραβίασης των απαγορεύσεων, που αναπτύχθηκε από τη δεκαετία του 1960, και αυτής της παγκοσμιοποίησης, που βασίζεται στην απορρύθμιση, προκάλεσε στη συνέχεια την έκρηξη των ηθικών πλαισίων που διατηρούσαν τη συνοχή των κοινωνιών.

• Αυτοί οι «μηχανισμοί παράκαμψης» δεν πρέπει να αποδοθούν περισσότερο στην Ευρωπαϊκή Ενωση και λιγότερο στην παγκοσμιοποίηση;

- Οι δυο τους συμβαδίζουν. Η Ευρώπη υπήρξε πράγματι πρωτοπόρος σε αυτό το πεδίο. Η έκθεση στον ανταγωνισμό των συστημάτων εθνικών κανόνων χρησιμοποιήθηκε ως το κυριότερο μέσο για τη μεταρρύθμισή τους. Δεν υπάρχει καλύτερο μέσο για να μειώσεις τη φορολόγηση των επιχειρήσεων από το να οργανώσεις ένα φορολογικό dumping, που επιτρέπει στις επιχειρήσεις να μεταναστεύουν με κάθε νομιμότητα εκεί όπου οι φόροι είναι χαμηλότεροι. Η παγκοσμιοποίηση προσέθεσε το δικό της αλάτι σε αυτήν τη μαγική μαγειρική ανοίγοντας στους πολύ μεγάλους επιχειρηματικούς ομίλους και στους ανεξάρτητους πειρατές ένα ακόμη πιο ευρύ και πιο ανεξέλεγκτο πεδίο ελιγμών, με δεδομένες τις πελώριες διαφορές των καταστάσεων. Η off shore οικονομική δραστηριότητα είναι το κλειδί της εισόδου σε αυτήν την κυνηγετική περιοχή. Δεν πρόκειται απλώς για επιμέρους καταχρήσεις, αλλά για μια αληθινή φιλοσοφία που γίνεται πράξη: από τη στιγμή που πέφτει κάποιος πάνω σε έναν ενοχλητικό κανόνα, η στρατηγική του συνειδητού και οργανωμένου οικονομικού παράγοντα έγκειται στο να βρει το μέσο για να τον υπερπηδήσει. Υπάρχουν δικηγόροι και ένα σωρό σύμβουλοι για να τον βοηθήσουν σε αυτό το άθλημα.

• Ποια ήταν η επίδραση αυτών των αλλαγών στη ζωή των ανθρώπινων κοινοτήτων; Η κοινωνία μας πάσχει από ανομία;

- Δεν θα χρησιμοποιούσα αυτόν τον όρο. Η ανομία είναι η εξαφάνιση όλων των κανόνων. Οι κανόνες όμως υπάρχουν πάντα, αλλά η σχέση μας με τον κανόνα έχει αλλάξει. Ζούμε υπό το καθεστώς της ηθικής τής εξαίρεσης. Δεν αρνείται κάποιος τον κανόνα, διακηρύσσει μάλιστα ότι τον υποστηρίζει, αλλά, όταν πρόκειται για τη δική του περίπτωση, θεωρεί ότι είναι φυσιολογικό να τον διαπραγματευθεί – «εγώ δεν είμαι ίσια και όμοια». Ολος ο κόσμος εκτιμά ότι έχει σοβαρούς λόγους για να απαιτήσει ένα καθεστώς εξαίρεσης. Και βέβαια καθένας ζητάει από το κράτος να προσαρμόσει τον κανόνα στις δικές του ιδιαίτερες μικρές ανάγκες.

• Οταν όμως είναι κάποιος άνεργος, όταν τα παιδιά μας κερδίζουν λιγότερα από μας, όταν οι συντάξεις απειλούνται, δεν γίνεται θεμιτό να φοροδιαφεύγει κανείς ή να τρέχει με 150 χιλιόμετρα την ώρα;

- Πράγματι, έτσι ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού δικαιολογεί τους μικρούς ή μεγάλους συμβιβασμούς του με τον κανόνα. Εδώ γίνεται αισθητή η επίδραση της αντικουλτούρας.

• Μια άλλη όμως δικαιολογία που επικαλούμαστε συχνά είναι το κακό παράδειγμα που δίνουν οι ελίτ. Οι αστοχίες και μερικές φορές οι αθλιότητες που παρατηρούνται στην κορυφή εξηγούν τις παραβάσεις που διαπράττονται στη βάση;

- Το πρόβλημα είναι μάλλον το ότι ζούμε σε μια κοινωνία όπου δεν υπάρχει παράδειγμα που να λειτουργεί ως πρότυπο. Το νέο γεγονός είναι ότι για τους περισσότερους ανθρώπους τα από πρώτη άποψη υποδειγματικά πρόσωπα είναι υποχρεωτικά ψεύτες που έχουν κάτι να κρύψουν. Η καχυποψία είναι γενικευμένη. Ακόμη και ο πάπας –και κυρίως αυτός– δεν μπορεί να είναι αψεγάδιαστος.

• Τελικά, η κοινή ηθική χάθηκε προς όφελος ενός self-service, στο οποίο ο καθένας φτιάχνει μόνος του τη δική του ηθική;

- Αυτό το ατομικό self-service υπάρχει, αλλά στο εσωτερικό μιας ευρείας συναίνεσης για τις έσχατες αξίες, που μπορούν να συνοψιστούν στον σεβασμό της ελευθερίας του καθένα.

• Ολος ο κόσμος τάσσεται υπέρ της αλληλεγγύης, του σεβασμού του άλλου, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Τότε όμως τι είναι αυτό που δεν λειτουργεί;

- Αυτό που δεν λειτουργεί ή που, σε κάθε περίπτωση, δεν εξαρτάται πλέον από ένα κοινό πλαίσιο, είναι η απάντηση στο συγκεκριμένο ερώτημα που τίθεται διαρκώς στον καθένα από μας: πώς πρέπει να δράσω σε αυτήν τη συγκεκριμένη περίπτωση; Εδώ υπάρχει η ολική αναρχία, το self-service σε όλα τα επίπεδα. Καθένας εκτιμά ότι μπορεί να αποφασίζει συνειδητά για τον τρόπο με τον οποίο θα εφαρμόσει έναν κοινό κανόνα […].