Στη δίνη της επαναστατικής αλλαγής

Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συντακτών

Ηδη από το 1960, ο Γάλλος φιλόσοφος και ιστορικός των επιστημών Μισέλ Σερ προέβλεπε ότι η κοινωνία του μέλλοντος θα καθοδηγείται από τον Ερμή και όχι από τον Προμηθέα. Υπογράμμιζε, με άλλα λόγια, ότι η επικοινωνία θα γινόταν πιο σημαντική από την παραγωγή. Στο βιβλίο του «Η Κοντορεβιθούλα», που κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας (μετάφραση: Δημήτρης Ποταμιάνος, εκδ. Ποταμός), ο Σερ ερευνά τους μετασχηματισμούς του κόσμου και του ανθρώπου που συντελούνται υπό την επίδραση των νέων τεχνολογιών της επικοινωνίας. Η ακόλουθη συνέντευξη του Μισέλ Σερ δημοσιεύτηκε στην «Corriere della Sera».

• Στο βιβλίο σας «Η Κοντορεβιθούλα» ασχολείστε με τρεις επαναστάσεις, τελευταία από τις οποίες είναι αυτή που ζούμε σήμερα, με όλες τις συνέπειες που πηγάζουν από αυτήν. Μπορείτε να μας μιλήσετε γι’ αυτές;

Εχω μιλήσει για τρεις ιστορικές επαναστάσεις: τη μετάβαση από την προφορικότητα στη γραφή, την επανάσταση της τυπογραφίας στον 15ο αιώνα με την έλευση του Γουτεμβέργιου και του βιβλίου και την τρίτη επανάσταση, εκείνη του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Είναι μια επανάσταση που βασίζεται στο ζεύγος μέσο/μήνυμα. Στην προφορικότητα το μέσο είναι το σώμα και το μήνυμα τα ομιλούμενα. Επειτα, το μέσο είναι το χαρτί και το μήνυμα είναι αυτό που γράφεται ή τυπώνεται. Σήμερα το μέσο είναι υλικό και το μήνυμα είναι ηλεκτρονικό. Ολες αυτές οι επαναστάσεις –της γραφής, της τυπογραφίας και η δική μας– έχουν μετασχηματίσει σχεδόν ολοκληρωτικά την κοινωνία.

Εχουν προκαλέσει αλλαγές οικονομικές, βιομηχανικές, εμπορικές, αλλαγές στη γλώσσα, την επιστήμη, ακόμη και τη θρησκεία. Με τη γραφή, για παράδειγμα, συνδέθηκε η θρησκεία του βιβλίου, η εβραϊκή θρησκεία και έπειτα η χριστιανική. Στη συνέχεια, στον καιρό της τυπογραφίας, υπήρξε η Μεταρρύθμιση, ο προτεσταντισμός σε αντίθεση προς τον καθολικισμό. Κάθε φορά υπήρξαν επομένως επαναστάσεις σε όλους σχεδόν τους τομείς της κοινωνίας και ακόμη και σήμερα θα πρέπει να περιμένουμε ανάλογες κρίσεις.

• Ηδη σχεδόν όλοι οι μεγάλοι θεσμοί είναι σε κρίση. Μπορείτε να μας πείτε από τι θα αντικατασταθούν αυτοί οι θεσμοί;

Απαντώ στο ερώτημά σας για τη γενική κρίση των θεσμών με μια στάση διαγνωστική, ιατρικού τύπου. Υπάρχουν, για παράδειγμα, ορισμένοι τύποι μαζικών μέσων που χάνουν έδαφος, όπως είναι η εφημερίδα ή το βιβλίο. Η κρίση όμως είναι ακόμη πιο ριζική για το πανεπιστήμιο –δεδομένου ότι τα μαθήματα online παίρνουν το προβάδισμα– και αγγίζει ακόμη και τους πολιτικούς θεσμούς. Για να απαντήσω στο δεύτερο σκέλος του ερωτήματός σας, δηλαδή από ποιους θεσμούς θα αντικατασταθούν, χρειάζεται να κάνω προγνώσεις, αλλά εγώ δεν είμαι ακόμη σε θέση να τις κάνω. Μου φαίνεται ότι θα χρειαζόμασταν έναν μεγάλο πολιτικό φιλόσοφο που θα επινοούσε νέους θεσμούς. Στον 19ο αιώνα υπήρξαν πολλοί ανανεωτές στοχαστές, όπως οι ουτοπικοί σοσιαλιστές, ο Μαρξ και άλλοι. Στον 20ό αιώνα όμως είχαμε αρκετά λιγότερους και ακόμη και σήμερα αισθανόμαστε πολύ την έλλειψή τους.

• Εχετε πει ότι οι νέες τεχνολογίες δημιουργούν μια νέα ανθρώπινη ύπαρξη. Μπορείτε να μας εξηγήσετε αυτήν την ιδέα;

Με αφορμή την επινόηση της τυπογραφίας, σε ένα από τα δοκίμιά του ο Μοντέν είχε πει: «Είναι καλύτερο ένα καλοφτιαγμένο κεφάλι παρά ένα παραγεμισμένο κεφάλι». Είχε επισημάνει ένα παράξενο πράγμα: το κεφάλι, δηλαδή το υποκείμενο της σκέψης, άλλαζε. Με την έλευση της τυπογραφίας υπήρχε η εντύπωση ότι γεννιόταν ένας νέος τρόπος σκέψης. Το αποδεικνύει το γεγονός ότι ακριβώς τότε γεννήθηκε η μαθηματική φυσική. Και σήμερα αναδύεται ένας νέος τρόπος σκέψης, ένα νέο κεφάλι. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής είναι η μνήμη μας και μεγάλο μέρος των δικτύων με τα οποία συνδεόμαστε. Πολλές από τις παλιές λειτουργίες της σκέψης έχουν αντικατασταθεί από τον υπολογιστή και επομένως το κεφάλι αλλάζει. Αυτό είναι το νέο πρόσωπο. Αλλάζει κυρίως το υποκείμενο της σκέψης, αλλά αλλάζει και ο τρόπος με τον οποίο συνυπάρχουμε. Στο μετρό του Λονδίνου ή του Παρισιού βλέπουμε ότι όλοι μιλούν στα κινητά τους τηλέφωνα και με αυτόν τον τρόπο μετασχηματίζουν πλήρως την κοινότητα του μετρό του παρελθόντος. Υπάρχουν δύο πράγματα που αλλάζουν, το υποκείμενο της σκέψης και το υποκείμενο της κοινότητας.

• Με εντυπωσίασε πολύ στο βιβλίο σας η θέση ότι τα δίκτυα είναι χώροι του παρελθόντος και ότι σήμερα η ιδέα μας για τον χώρο έχει αλλάξει, είναι στην πραγματικότητα ένας τοπολογικός χώρος χωρίς απόσταση. Μπορείτε να μας μιλήσετε γι’ αυτόν τον τοπολογικό χώρο και για το τι θα σημαίνει στο μέλλον;

Κάποτε μια οδική διεύθυνση ήταν ένας κώδικας που αναφερόταν σε μια περιοχή του χάρτη μιας πόλης σχεδιασμένη σύμφωνα με τη μετρική γεωμετρία, με την οποία ορίζονται οι αποστάσεις. Με τη νέα τεχνολογία η απόσταση χάνεται. Δεν περιορίζεται μόνον, όπως συνέβαινε πριν, όταν οι αποστάσεις μειώνονταν χάρη σε ένα άλογο ή σε ένα αεροπλάνο. Σήμερα εκμηδενίζεται και επομένως η νέα μας διεύθυνση είναι η διεύθυνση του κινητού τηλεφώνου μας ή του ηλεκτρονικού μας υπολογιστή, που λειτουργεί παντού όπου βρισκόμαστε και επιτρέπει να στέλνουμε μηνύματα όπου και αν βρίσκεται ο αποδέκτης. Με μιαν ορισμένη έννοια, δεν κατοικούμε πλέον στον ίδιο χώρο που κατοικούσαν οι γονείς μας. Εχουμε αλλάξει χώρο και αυτή η αλλαγή είναι από πολλές απόψεις θεμελιώδης. Ας πάρουμε για παράδειγμα το δίκαιο, τον νόμο. Θυμάστε τον Ρομπέν των Δασών και το δάσος στο οποίο ζούσε; Ηταν ένας χώρος χωρίς νόμο και νομίζω ότι και το διαδίκτυο είναι ένας χώρος χωρίς νόμο. Οταν οι ταξιδιώτες διέσχιζαν το δάσος, αντιλαμβάνονταν ξαφνικά ότι οι κλέφτες και οι εγκληματίες που ζούσαν εκεί υπάκουαν στον Ρομπέν των Δασών. Το Ρομπέν είναι ένα όνομα εξαιρετικό, επειδή robe είναι το ένδυμα του δικαστή και ο Ρομπέν είναι εκείνος που φοράει το ένδυμα του δικαστή. Είναι εκείνος που φτιάχνει τους νόμους σε έναν τόπο χωρίς νόμο. Νομίζω ότι από αυτόν τον τόπο χωρίς νόμο που είναι το διαδίκτυο θα προκύψει σύντομα ένας χώρος οργανωμένος με τρόπο πολύ διαφορετικό από πριν.

• Σε αυτό το πλαίσιο θα μπορούσαμε να τοποθετήσουμε και την πρόσφατη περίπτωση Σνόουντεν, για την οποία έγινε τόσος λόγος. Είναι πράγματα που συνδέονται στενά, δεν είναι έτσι;

Ναι, έτσι είναι. Είναι ακριβώς η περίπτωση ενός είδους σύγκρουσης ανάμεσα στο παλιό και το νέο δίκαιο, ανάμεσα στον παλιό τόπο όπου δεν υπήρχε δίκαιο και στον νέο νόμο.

• Και πώς βλέπετε την περίπτωση WikiLeaks του Ασαντζ σε σχέση με όλα αυτά;

Και εδώ πρόκειται για το ίδιο πράγμα. Στο εσωτερικό του χώρου του διαδικτύου υπάρχει ένα δίκαιο που δεν έχει καμία σχέση με το δίκαιο που οργάνωνε τον χώρο στον οποίο ζούσαμε πριν. Γι’ αυτό υπάρχει ένα είδος σύγκρουσης ανάμεσα στα δύο συστήματα. Από μιαν άποψη, όποιος κατοικεί στο διαδίκτυο τάσσεται υπέρ της ελευθερίας που θα αμφισβητηθεί στην περίπτωση WikiLeaks.

• Τις προάλλες, στο ραδιόφωνο, μιλούσατε για τον Τοκβίλ ως ήρωά σας. Αναρωτιέμαι αν αυτή θα ήταν η απάντηση – ένας Τοκβίλ για τον εικοστό πρώτο αιώνα;

Ετσι είναι, θα θέλαμε έναν Τοκβίλ για τον εικοστό πρώτο αιώνα. […]