Τα δικαιώματα της πλατείας: "αξίωμα με χαρακτήρα εντολής"

Του Σάκη Κουρουζίδη

Ο δημόσιος χώρος ανήκει σε όλους και σε κανέναν. Καμία ομάδα, στο όνομα καμιάς διεκδίκησης, καμιάς πρωτοπορίας, κανενός «δίκιου», δεν δικαιούται να την οικειοποιείται. Αυτό είναι «αξίωμα με χαρακτήρα εντολής», όπως θα έλεγε και ο Αρισστομένης Προβελέγγιος (Για τους Έλληνες η ‘πόλις’ είναι πριν απ’ όλα μια ηθική ένωση, η οποία όμως μπορεί, όπως συνέβη στο Β’ Μηδικό πόλεμο, να επιζήσει της καταστροφής του άστεος και της οποίας η ενότητα έχει υλικό σύμβολο το ‘Πρυτανείο’. Βάση της ενότητας αυτής δεν είναι μόνον η κοινή καταγωγή αλλά η ταυτότητα των νόμων, των εθίμων, των σκέψεων» (Οι Ελληνικές πόλεις κινδυνεύουν, 1957).
Σε μια εκδήλωση, που έγινε στις 9.5.2006, με τίτλο: «ΠΛΑΤΕΙΑΣ ΕΓΚΩΜΙΟΝ», σε «ανύποπτο», δηλαδή χρόνο, αναδείχθηκαν τα χαρακτηριστικά της πλατείας αλλά και κάθε δημόσιου χώρου, εκεί, δηλαδή, που «κοινωνικοποιείται» ο άνθρωπος, που αποκτά συνείδηση της «ηθικής του ένωσης» με τους άλλους συγ-κατοίκους τους άστεος.
Τότε (φυσικά και σήμερα), η απειλή προέκυπτε από το γεγονός ότι η πλατεία έπαψε να είναι το κέντρο της ζωής της πόλης, ο χώρος όπου ενοποιείται η πόλη και η κοινωνία, εκεί όπου συμβαίνουν τα μεγάλα γεγονότα (πολιτιστικά, κοινωνικά, πολιτικά…).
Αλλά και από την αυθαίρετη κατάληψη από τραπεζοκαθίσματα, κιόσκια κάθε είδους, σταθμευμένα ή διερχόμενα τροχοφόρα, κλπ.
Η απειλή προέκυπτε και από την αισθητική και λειτουργική τους υποβάθμιση, από τις συχνές «αναπλάσεις» που διακόπτουν έναν χαρακτήρα ιστορικής συνέχειας, από την «καταστροφή» ορισμένων σημείων που έχουν τον χαρακτήρα συμβόλων και μαρτυριών για μεγάλες στιγμές ή διαχρονικές λειτουργίες της, από παρατεταμένες καταλήψεις από εργοτάξια κάθε είδους.
Από τον αν οι πλατείες είναι χώροι από όπου απλώς διέρχεσαι, «κόβεις δρόμο», ή διαμορφώνονται με τρόπο που να μπορούν να ευνοούν μια «στάση», ένα ραντεβού, μία συνάθροιση, ένα κοινωνικό γεγονός.
Αν οι πλατείες, ειδικά οι «ιστορικές», φαίνονται και βλέπουν παντού. Αν η Ομόνοια, πχ., «επικοινωνεί» με την Ακρόπολη και το Λυκαβηττό ή αν μέσα από κάποια «ανάπλαση», χάνει την επαφή της με την ιστορία και τις αφετηρίες της ως μέρος, ως καρδιά της πόλης.
Η πόλη -και ειδικά οι πλατείες της, ο δημόσιος χώρος εν γένει-, είναι «δεξαμενή πληροφορίας και κέντρο δημιουργικότητας… είναι ‘μηχανή’ πολιτισμού» (Θ. Βλαστός).

«Ο δημόσιος χώρος είναι αυτός που εγγυάται τη συνάντηση, την ανταλλαγή μηνυμάτων, την όσμωση των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, την κοινωνική πολυσυλλεκτικότητα …ποιοτήτων επικοινωνίας» (Μ. Μαντουβάλου).

Η έννοια της «κατάληψης» ενός χώρου, πέρασε από την πολεμική ορολογία στην πολιτική, χωρίς να αγγίξει την πολεοδομική. Στη σύγχρονη πολεοδομική αντίληψη, δεν νοείται «κατάληψη» δημόσιου χώρου. Αυτό θα συνιστούσε «αλλαγή χρήσης» του, πράγμα αδιανόητο για τη δημόσια λειτουργία. Ακόμη και η «προσωρινή» κατάληψη (διαδήλωση, συναυλία, χάπενινγκ, εκθέσεις κλπ) υπόκειται σε κάποιους κανόνες: είναι ολιγόχρονη, εξακολουθεί να είναι ανοιχτή σε όλους τους πολίτες ότι κι αν συντελείται εκεί, δεν νοείται εισιτήριο, αλλά μόνον «παροχή υπηρεσιών», ακόμα και για εμπορικές χρήσεις. Δηλαδή, δεν παύει να είναι «δημόσιος χώρος» ακόμα και αν «παραχωρείται» σε συγκεκριμένες ομάδες, για συγκεκριμένους σκοπούς. Αυτόν τον χαρακτήρα δεν τον αποποιείται ούτε ένα λεπτό. Η όποια αδυναμία πρόσβασης σε ένα δημόσιο χώρο, μόνον από …πολυκοσμία θα μπορούσε να προκύπτει.

Οποιαδήποτε «μονομερής» κατάληψη, ιδιοποίηση και χρήση ενός δημόσιου χώρου είναι αδιανόητη, αντικοινωνική και ανιστόρητη πράξη.Ακόμη και οι «υποστηρικτικές» λειτουργίες μιας –παρατεταμένης- κοινωνικής διαμαρτυρίας, δεν εξαιρούνται από τους κανόνες αυτούς. Κιόσκια, σκηνές, εγκαταστάσεις κάθε είδους, ξεστήνονται και στήνονται μόνον για τις ώρες «λειτουργίας» μιας εκδήλωσης, έστω και επαναλαμβανόμενης! Οι δημόσιοι χώροι δεν ακυρώνονται από κανένα δίκαιο σκοπό ή δικαιολογημένη αγανάκτηση.(Αν οι σκηνίτες του Συντάγματος (ή των Προπυλαίων) έχουν πρόβλημα στέγασης, είναι ακραίος λαϊκισμός να απαιτείς να λυθεί με αυτόν τον τρόπο, κατασκηνώνοντας, δηλαδή, στην ιστορικότερη πλατεία και στον πιο όμορφο δημόσιο χώρο της πρωτεύουσας (η αιτιολογία αυτή, νομίζω ότι αποτελεί φτηνό κόλπο για όσους το επικαλούνται).

Προσπαθώ να καταλάβω ποιο δημόσιο αγαθό αντιστρατεύεται η απομάκρυνση των σκηνών από το Σύνταγμα.

Δεν βρίσκω ΟΥΤΕ ΕΝΑ!

Αντιθέτως, η παραμονή των σκηνών εκεί, αντιστρατεύεται την ελεύθερη πρόσβαση και χρήση δημόσιων χώρων, αντιστρατεύεται την αισθητική (μου), αντιστρατεύεται τα …περιστέρια, τους «αλήτες της πλατείας», τους «άστεγους ερωτευμένους», τους κουρασμένους οδοιπόρους, τα ραντεβού των τουριστών, το πράσινο, τα δέντρα, το χώμα…, τους «περιφερόμενους ασκόπως»!

Αν δεν υπάρχουν κανόνες στη δημόσια ζωή, τότε μπαίνουμε στην –αποκρουστική- λογική ότι «νόμος είναι το δίκαιο του εργάτη…, του φορτηγατζή, του φαρμακοποιού, του ταξιτζή…, του αγανακτισμένου»! Δηλαδή, όποιου δηλώσει αδικημένος, -είναι ή δεν είναι δευτερεύον.

«Ακόμα και στη συμφορά υπάρχει μια τάξη, υπάρχουν όρια… Η εξέγερση ενάντια στο κακό παραμένει, πρώτα απ’ όλα, μια διεκδίκηση ενότητας». (Αλπέρ Καμύ)

(ΥΣ. Πάλι από τον Αλπέρ Καμύ, ενός από τα φωτεινότερα πνεύματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού:

»Υποχρεώνοντας το δίκαιο να σωπάσει μέχρις ότου αποκατασταθεί η δικαιοσύνη, είναι σαν να καταδικάζουμε για πάντα στη σιωπή, αφού δεν θα χρειάζεται πια να μιλά, αν η δικαιοσύνη βασιλεύει για πάντα... Ακόμα κι όταν η δικαιοσύνη δεν υλοποιείται, η ελευθερία διαφυλάσσει τη δύναμη της διαμαρτυρίας και σώζει την επικοινωνία... Η επανάσταση του 20ού αιώνα χώρισε αυθαίρετα, για ακραίους κατακτητικούς σκοπούς, δύο αχώριστες έννοιες. Η απόλυτη ελευθερία χλευάζει τη δικαιοσύνη. Η απόλυτη δικαιοσύνη αρνείται την ελευθερία. Για να γίνουν γόνιμες, οι δύο αυτές έννοιες πρέπει να βρουν, η μία μέσα από την άλλη, τα όριά τους. Κανείς δεν θεωρείται ελεύθερος αν δεν είναι συγχρόνως και δίκαιος, ούτε δίκαιος αν δεν είναι ελεύθερος. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, δεν μπορούμε να συλλάβουμε την έννοια της ελευθερίας χωρίς τη δυνατότητα να λέμε καθαρά τι είναι δίκαιο και τι άδικο...

»...για να κερδηθούν οι πόλεμοι, είναι προτιμότερο να υποστούν οι άνθρωποι κάποιες αδικίες παρά να τις πράξουν.

»Δεν υπάρχει δικαιοσύνη σε μια κοινωνία, χωρίς φυσικό ή αστικό δίκαιο που να τη θεμελιώνει. Δεν υπάρχει δίκαιο, αν αυτό το δίκαιο δεν εκφράζεται.

»...δεν πρέπει να μιλάμε για ομαδική ευθύνη, ούτε και για ομαδική ανευθυνότητα όπως εκείνη που παρέχει πολύ εύκολα η Οργάνωση. Η ευθύνη είναι μόνο προσωπική».