ΜΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ του «Consumed: How Markets Corrupt Children, Infantilize Adults and Swallow Citizens Whole» (Norton, 2007), ο αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Μπέντζαμιν Μπάρμπερ ασκούσε κριτική στον υπερκαταναλωτισμό που χαρακτηρίζει τις δυτικές κοινωνίες και ταυτόχρονα προειδοποιούσε για τις δραματικές επιπτώσεις που συνεπιφέρουν ο μετασχηματισμός του πολίτη σε πελάτη/καταναλωτή, η απώλεια ελευθερίας και κυριαρχίας, η ιδιωτικοποίηση της δημόσιας σφαίρας. Με αφορμή την ιταλική έκδοση του βιβλίου του («Consumati. Da cittadini a clienti», Einaudi, 2010), ο Μπάρμπερ παραχώρησε στην εφημερίδα «La Repubblica» τη συνέντευξη που ακολουθεί.
- Καθηγητή Μπάρμπερ, ένα από τα κεντρικά θέματα του βιβλίου σας είναι η οπισθοδρόμηση στο παιδικό στάδιο, προς το οποίο ο σύγχρονος καπιταλισμός σπρώχνει τους καταναλωτές. Εσείς ορίζετε αυτήν την οπισθοδρόμηση ως το σύνδρομο του Πίτερ Παν. Το φαινόμενο είναι παγκόσμιο, αλλά γιατί το αρχικό του επίκεντρο βρίσκεται στην Αμερική;
- Γιατί μια από τις σαγηνευτικές όψεις της Αμερικής, που είναι νεαρό έθνος, είναι ένα είδος αρχικής αθωότητας: η ιδέα ότι όλα εδώ μπορούν να ξεκινήσουν πάλι από την αρχή, ένας μύθος ιδιαίτερα σημαντικός για τους μετανάστες. Ο Νέος Κόσμος γοητευόταν πάντοτε από τη νεότητα και αυτό είναι θετικό. Η σκοτεινή πλευρά αντίθετα σχετίζεται με την εκμετάλλευση της παιδικής αφέλειας. Στην οικονομική σφαίρα παρακολουθούμε εδώ και καιρό έναν εκχυδαϊσμό, μια παιδαριώδη μορφή των καταναλώσεων, μιαν αποβλάκωση των εμπορευμάτων αλλά και των πολιτιστικών προϊόντων, προκειμένου αυτά να γίνουν επιθυμητά στους εφήβους και στα παιδιά.
- Δεν ήταν πάντοτε στη φύση του καπιταλισμού το να θέλει να δημιουργεί νέες αγορές, νέες κατηγορίες καταναλωτών;
- Από τις απαρχές του ο δυτικός καπιταλισμός είχε την ικανότητα να ικανοποιεί υπαρκτές μαζικές ανάγκες και επομένως είχε μια κοινωνική ωφελιμότητα, η οποία συμβιβαζόταν με τον ιδιωτικό πλουτισμό και με τη συσσώρευση του κεφαλαίου στα χέρια της βιομηχανικής αστικής τάξης. Εξάλλου, η προτεσταντική ηθική εγκωμίαζε την αρετή της αποταμίευσης και αυτό ευνοούσε την επένδυση. Για 400 χρόνια αυτό το σύστημα λειτούργησε τόσο καλά ώστε οδήγησε σε μια κατάσταση, μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, στην οποία μεγάλο μέρος του μεσαίου στρώματος στις αναπτυγμένες χώρες είχε ήδη ικανοποιήσει όλες του τις ανάγκες. Μπροστά στον κίνδυνο μιας κρίσης της ανάπτυξης, ο καπιταλισμός πραγματοποίησε μια μεταστροφή: άρχισε να παράγει ανάγκες πριν ακόμα αρχίσει να παράγει αγαθά. Αυτή ήταν η αρχή της εποχής της υπερκατανάλωσης, που εγκαινίασε το νέο παιδαριώδες ήθος. Ο σύγχρονος καπιταλισμός εγκωμιάζει την κατανάλωση και όχι την αποταμίευση, τη σπατάλη και όχι την επένδυση. Το ιδεώδες να υπηρετούμε την κοινωνία αντικαταστάθηκε από τον ηδονισμό, από την εξύμνηση της απόλαυσης, από την ιδέα ότι πρέπει να υπηρετούμε μόνον τον εαυτό μας. Οι έφηβοι και τα παιδιά γίνονται το αρχέτυπο, το πρότυπο του ιδεώδους καταναλωτή, επειδή είναι παρορμητικοί, δεν σκέφτονται πολύ πριν αγοράσουν.
- Αλλαξε και ο ενήλικος καταναλωτής. Εχουμε το σύνδρομο του Πίτερ Παν, του μύθου της αιώνιας νεότητας, ο οποίος ενθαρρύνεται από τη διαφήμιση και από τη βιομηχανία της ψυχαγωγίας.
- Ναι, η ευδαιμονία συνδέεται με το να παραμένουμε και στην ενήλικη ζωή μας καταναλωτές-παιδιά, δηλαδή εγωκεντρικά πλάσματα που λένε πάντα «εγώ θέλω». Είναι ένα πολιτιστικό εγχείρημα ισοπέδωσης προς τα κάτω. Ο καπιταλισμός έρχεται σε σύγκρουση με παλαιότερα συστήματα αξιών, όπως οι θρησκείες, για παράδειγμα στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει τον γονικό ρόλο. Οι θρησκείες προσπαθούσαν πάντοτε να ενισχύουν το κύρος των γονέων. Για τον σύγχρονο καπιταλισμό αντίθετα οι γονείς είναι εκείνοι που παραμερίζουν τα εμπόδια ανάμεσα στον έφηβο και την κατανάλωση. Ο σύγχρονος καπιταλισμός είναι ο συνδυασμός αυτών των δύο στοιχείων: της επινόησης των αναγκών και του παιδισμού που επιβάλλεται στην ενήλικη κοινωνία.
- Στο βιβλίο σας δεν σταματάτε εδώ. Συνεχίζετε καταγγέλλοντας τις συνέπειες που έχουν όλα αυτά για τη δημοκρατία.
- Στον σύγχρονο καπιταλισμό η πρωταρχική και κυριότερη ταυτότητά μας είναι εκείνη του καταναλωτή και όχι του πολίτη. Ο ρόλος του κράτους περιορίζεται, αποδυναμώνεται και αμφισβητείται. Η ίδια η πολιτική γίνεται μάρκετινγκ και οι υποψήφιοι προβάλλονται σαν προϊόντα μαζικής κατανάλωσης.
- Υπάρχουν και κινήματα της αριστεράς που προτείνουν να αλλάξουμε τον κόσμο επενεργώντας πάνω στις καταναλωτικές επιλογές. Εσείς ωστόσο αμφισβητείτε και αυτά.
- Γιατί και αυτό είναι ένα παραμύθι για παιδιά. Η ιδέα ότι θα αλλάξουμε τον κόσμο μέσα από την ιδιωτική κατανάλωση είναι ένα παραμύθι με ευτυχές τέλος. Η εκπαίδευση των παιδιών μας, η κλιματική ισορροπία του πλανήτη, η ενεργειακή ανεξαρτησία: σε όλες αυτές τις σφαίρες η αλλαγή δεν μπορεί να έρθει απλώς από ατομικές επιλογές δαπάνης. Αν εμείς αναδιπλωθούμε στη σφαίρα της ατομικής δράσης -έστω της «πράσινης» κατανάλωσης- και απαρνηθούμε τον ρόλο μας στην πολιτική, είναι σαν να αποδεχόμαστε την ήττα μας.
- Η συνταγή σας μοιάζει παράδοξη: να επιστρέψουμε στον αρχικό καπιταλισμό;
- Το αληθινό παράδοξο είναι το ότι ζούμε σε έναν κόσμο στον οποίο όποιος έχει το χρήμα δεν έχει πλέον πραγματικές ανάγκες, ενώ όποιος έχει ακόμα πελώριες ανικανοποίητες ανάγκες δεν διαθέτει αγοραστική δύναμη. Οφείλουμε να υποχρεώσουμε τον καπιταλισμό να ικανοποιεί τις υλικές ανάγκες εκεί όπου αυτές υπάρχουν. Εδώ υπάρχει ένα πεδίο για μια νέα ανάπτυξη, πιο υγιή και πιο δίκαιη. Δεν πρόκειται για την αυταπάτη ενός αλτρουιστικού καπιταλισμού, αλλά για την αξιοποίηση του κινήτρου του κέρδους στην υπηρεσία των πιο επειγόντων αιτημάτων της ανθρωπότητας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου