Τομά Πικετί: Η επιστροφή του «Κεφαλαίου»

Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συντακτών

Το βιβλίο του Γάλλου οικονομολόγου Τομά Πικετί «Le capital au XXIe siècle» (Seuil, 2013) γνωρίζει διεθνή επιτυχία και προκαλεί ζωηρές συζητήσεις όχι μόνο στη Γαλλία αλλά και στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Αγγλία. Ο Πολ Κρούγκμαν έγραψε ότι το έργο του Πικετί «είναι ένα θαυμάσιο βιβλίο που θα αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε την κοινωνία και μελετάμε την οικονομία». Η ακόλουθη συνέντευξη του Τομά Πικετί δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «La Repubblica». 

• Στο βιβλίο σας ερευνάτε τα ζητήματα της αναδιανομής του πλούτου και της οικονομικής ανισότητας. Και εντοπίζετε στην ανισορροπία μεταξύ οικονομικής ανάπτυξης και κερδών του κεφαλαίου μία από τις κύριες αντιφάσεις του καπιταλισμού. Η ανισορροπία αυτή ευθύνεται και για την αύξηση των μεγάλων περιουσιών, που απειλεί όλο και περισσότερο τις αξίες της κοινωνικής δικαιοσύνης πάνω στις οποίες βασίζονται οι δημοκρατικές κοινωνίες.

Σε σύγκριση με έναν αιώνα πριν, και παρά το ότι οι ανισότητες παραμένουν ακόμη πελώριες, το κεφάλαιο του 21ου αιώνα είναι καλύτερα κατανεμημένο. Στις αρχές του εικοστού αιώνα, το 90% των περιουσιών βρισκόταν στα χέρια του 10% του πλουσιότερου τμήματος του πληθυσμού. Σήμερα στην Ευρώπη αυτό το 10% κατέχει περίπου το 60% των περιουσιών, ενώ στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Αγγλία φτάνει το 70%. Στη διάρκεια του εικοστού αιώνα, το 20 με 30% του κεφαλαίου πέρασε στα χέρια της μεσαίας τάξης. Παράλληλα, το κεφάλαιο άλλαξε χαρακτήρα. Σήμερα πράγματι είναι κυρίως χρηματοπιστωτικό και ακίνητη περιουσία, ενώ στις αρχές του προηγούμενου αιώνα ήταν κυρίως γεωργικό ή συνδεόταν με τις οικογενειακές επιχειρήσεις.

• Η κρίση, ωστόσο, φαίνεται να διαβρώνει τη νέα περιουσία της μεσαίας τάξης. Διαβάζοντας το βιβλίο σας, μένουμε με την εντύπωση ότι επιστρέφουμε στον 19ο αιώνα, όταν το κεφάλαιο αυξανόταν πιο γρήγορα από την παραγωγή, οξύνοντας τις ανισότητες. Είναι η κατάσταση που περιέγραφε ο Μαρξ στο πιο γνωστό του έργο. Ετσι δεν είναι;

Στις τελευταίες δεκαετίες απομακρυνθήκαμε ριζικά από την κατάσταση που κυριάρχησε στον προηγούμενο αιώνα, όταν η οικονομία, σημαδεμένη από τα τραύματα των δύο παγκόσμιων πολέμων, γνώρισε πολύ υψηλά ποσοστά ανάπτυξης. Ηταν όμως μια εξαιρετική κατάσταση, στην οποία προστέθηκε μια πολύ ισχυρή πολιτική δράση προκειμένου να υποχρεωθεί ο ιδιωτικός καπιταλισμός να συμμετάσχει στην προσπάθεια ανοικοδόμησης. Ετσι στην περίοδο 1945-1980 έγινε δυνατό να μειωθούν οι ανισότητες. Σήμερα, ωστόσο, αφού τελείωσε αυτή η φάση, επιστρέφουμε στον καπιταλισμό των απαρχών, όπου η κληρονομιά παίζει κυρίαρχο ρόλο. Υπάρχει επιστροφή της κληρονομικής ευημερίας, που θυμίζει εκείνην της belle époque στις αρχές του εικοστού αιώνα. Πράγμα που φυσικά θα μπορούσε να αποτελεί ένα θετικό δεδομένο, αφού είναι πάντοτε καλύτερο να έχουμε κεφάλαια από το να έχουμε χρέη.

• Αυτό σημαίνει ότι είμαστε πιο πλούσιοι απ’ όσο νομίζουμε;

Συνολικά ναι. Σήμερα στην Ευρώπη επιμένουν πολύ να μιλούν για το χρέος. Στην πραγματικότητα, όμως, έχουμε πολύ περισσότερο κεφάλαιο απ’ όσο χρέος. Η καθαρή περιουσία μας, που προκύπτει αφού αφαιρεθεί το δημόσιο και το ιδιωτικό χρέος, ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο μεγάλη. Στην Ευρώπη αντιστοιχεί περίπου σε έξι ΑΕΠ, στην Ιταλία μάλιστα προσεγγίζει τα εφτά ΑΕΠ. Το 1950 η αξία των ιδιωτικών περιουσιών στην Ευρώπη αντιπροσώπευε μόνο δύο ΑΕΠ. Η περιουσία μας στον τελευταίο μισό αιώνα αυξανόταν συνεχώς. Λέγεται συχνά ότι θα αφήσουμε στα παιδιά μας ένα βουνό από χρέη. Στην πραγματικότητα θα τους αφήσουμε μια περιουσία μεγαλύτερη από κάθε άλλη φορά στο παρελθόν.

• Τίθεται ωστόσο το πρόβλημα της αναδιανομής αυτού του κεφαλαίου, σε μια φάση κατά την οποία οι ανισότητες έχουν ξαναρχίσει να μεγαλώνουν.

Πράγματι, όταν -όπως σήμερα- η απόδοση του κεφαλαίου υπερβαίνει σταθερά το ποσοστό ανάπτυξης της οικονομίας δημιουργείται μια ανισορροπία, η οποία τείνει να διευρύνει τις ανισότητες, διαβρώνοντας κυρίως την περιουσία της μεσαίας τάξης. Στην πραγματικότητα, με εξαίρεση εκείνες τις περιόδους στις οποίες η οικονομία προσπαθεί να καλύψει μια καθυστέρηση, όπως ήταν για παράδειγμα η μεταπολεμική, στη μακρά περίοδο η ανάπτυξη της παραγωγής δεν υπερβαίνει ποτέ πολύ το 1 με 1,5% τον χρόνο. Δίχως να ξεχνάμε ότι όταν η δημογραφική αύξηση είναι αδύναμη ή και αρνητική, η αύξηση του ΑΕΠ επηρεάζεται αρνητικά. Είναι αυτό που συμβαίνει σήμερα και που θα συνεχίσει να συμβαίνει στο μέλλον.

• Μπροστά σε αυτή την αδύναμη ανάπτυξη, η απόδοση των κεφαλαίων είναι αντίθετα πιο μεγάλη…

Η μέση απόδοση του κεφαλαίου είναι 4 με 5% τον χρόνο. Φυσικά υπάρχουν ορισμένες επενδύσεις με μεγαλύτερο ρίσκο που μπορεί να είναι πιο προσοδοφόρες, αλλά στη μακρά περίοδο η μέση απόδοση είναι αυτή, περίπου όπως συνέβαινε μέχρι τις αρχές του εικοστού αιώνα. Συνεπώς, όπως στην πρώτη φάση του καπιταλισμού του 19ου αιώνα, σήμερα η απόδοση του κεφαλαίου είναι υψηλότερη από το ποσοστό ανάπτυξης. Και αυτή η κατάσταση βαθαίνει όλο και περισσότερο τις περιουσιακές ανισότητες. Το κεφάλαιο αναπαράγεται από μόνο του πολύ πιο γρήγορα από την οικονομική ανάπτυξη και οι πλούσιοι γίνονται όλο και πλουσιότεροι.

• Η υπόθεση της αυτορρύθμισης του οικονομικού συστήματος είναι εντελώς απατηλή;

Δεν υπάρχουν φυσικές λύσεις. Το σύστημα από μόνο του δεν μειώνει τις ανισότητες. Το λάθος των φιλελεύθερων είναι ότι πιστεύουν πως η ανάπτυξη από μόνη της μπορεί να λύσει κάθε πρόβλημα ευνοώντας την κοινωνική κινητικότητα. Στην πραγματικότητα αυτό δεν συμβαίνει.

Οι ανισότητες παραμένουν και μάλιστα οξύνονται. Στο παρελθόν, για να μειώσουν τις ανισότητες και να βάλουν ένα φρένο στη συγκέντρωση του κεφαλαίου προσέφευγαν στη φορολογία του εισοδήματος και της κληρονομίας. Αυτό επέτρεψε τη διεύρυνση της κοινωνικής βάσης πάνω στην οποία στηρίζεται η παγκόσμια περιουσία. Πράγμα που καταδεικνύει ότι για να υπάρχει ανάπτυξη δεν χρειάζεται ούτε η συγκέντρωση του πλούτου που υπήρξε στον 19ο αιώνα ούτε να τιμωρηθεί η μεσαία τάξη.

• Η κουλτούρα και η εκπαίδευση συμβάλλουν στη μείωση των οικονομικών ανισοτήτων;

Σίγουρα, αλλά πρόκειται για μια διαδικασία πολύ αργή και κατά τη γνώμη μου ανεπαρκή. Η τάση του κεφαλαίου να αναπαράγεται και να οξύνει τις ανισότητες δεν μπορεί να καταπολεμηθεί μόνο με τα καλύτερα πανεπιστήμια. Γι’ αυτό μου φαίνεται αναγκαίος ο μοχλός της φορολόγησης. Σκέφτομαι έναν προοδευτικό και διαφανή φόρο στο κεφάλαιο σε διεθνές επίπεδο. Το ιδεώδες θα ήταν να μπορούσαμε να φορολογήσουμε τις μεγάλες περιουσίες σε παγκόσμιο επίπεδο, από τις αμερικανικές ώς τις μεσανατολικές και από τις ευρωπαϊκές ώς τις κινεζικές. Είναι μια πρόταση που μπορεί να φαίνεται ουτοπική, αλλά πριν από έναν αιώνα και η προοδευτική φορολογία του εισοδήματος ήταν μόνο μια ουτοπία. Χρειάζεται πολιτική βούληση.

• Οι νόμοι της οικονομίας εξομοιώνονται συχνά με τους αδιαμφισβήτητους νόμους της φύσης. Εσείς αντίθετα υποστηρίζετε το πρωτείο της πολιτικής σε σχέση με την οικονομία.

Βέβαια. Η αγορά και η ατομική ιδιοκτησία έχουν σίγουρα πολλές θετικές πλευρές, είναι η πηγή του πλούτου και της ανάπτυξης, αλλά δεν γνωρίζουν ούτε όρια ούτε ηθικούς φραγμούς.

Είναι καθήκον της πολιτικής να εξισορροπήσει ένα σύστημα που απειλεί να θέσει ξανά υπό αμφισβήτηση τις δημοκρατικές αξίες μας και την ισότητα. Η πολιτική ωστόσο μπορεί να παρέμβει με τρόπο ευφυή ή καταστροφικό. Από αυτήν την παρέμβαση εξαρτάται το μέλλον μας.