Το νέο κοινωνικό συμβόλαιο

Της Τασούλας Καραϊσκάκη, Καθημερινή, 22.12.13

Είναι το όραμα που επαναφέρει σε καμπές, ξανά και ξανά ο άνθρωπος: «προς ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο». Από τον Χομπς και τον Ρουσό μέχρι τον Λοκ και τον Μαρκούζε το είδος μας περιγράφεται να περνάει από μία κατάσταση (π.χ. εκείνη των κατώτερων ενστίκτων) σε μια άλλη (της συγκρότησης κοινωνιών) μέσω ενός κοινωνικού συμβολαίου. Για να πολεμήσει τη βία που έφερε το κυνήγι της προσωπικής ευδαιμονίας έπρεπε να συναφθεί ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο. Εκτοτε, ανάλογα με τον πολιτικο-κοινωνικό χωροχρόνο αυτό ερμηνευόταν είτε ως ανάκτηση της έμφυτης ανθρώπινης καλοσύνης, είτε ως διεκδίκηση της ισότητας και της ελευθερίας, είτε ως διαφύλαξη των αγαθών της ευημερίας και της ιδιοκτησίας. Για να υπερασπίσει τα συμφέροντά του ο άνθρωπος, αντιδρά. Η αντίσταση εκπολιτίζει. Ομως η βία που προκύπτει όταν τεντωθεί πολύ το σκοινί οδηγεί στα άκρα. Η ανάγκη, σήμερα, για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο, εκφέρεται πλέον συχνά και από χείλη πολιτικών. Σε πρόσφατη ομιλία του ο Μπαράκ Ομπάμα είχε διαπιστώσει ότι «από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, το κοινωνικό συμβόλαιο άρχισε να φθίνει» και σήμερα η αύξηση των ανισοτήτων απειλούν να γκρεμίσουν ό,τι έχει οικοδομηθεί. Για ένα «κοινωνικό συμβόλαιο ανάμεσα στους νέους και την πολιτεία», με στόχο την ανοικοδόμηση της χώρας είχε μιλήσει προ μηνών και ο Αντώνης Σαμαράς.

Η κρίση στη χώρα μας κατεδάφισε την προβληματική «κοινωνική συναίνεση» της επίπλαστης ευημερίας, της καταχρηστικής παρερμηνείας των ιδεολογιών που θεμελιώθηκαν πάνω στην ιδέα ότι όρος για την κοινωνική ειρήνη είναι ένα ικανοποιητικό βιοτικό επίπεδο για όλους. Και δημιούργησε ένα περιβάλλον ρευστό, αναβράζον, όπου όλοι παλεύουν να ορίσουν εκ νέου τους όρους της ζωής τους. Συχνά με βίαιες διακυμάνσεις ανάμεσα στην παθητικότητα και τη βία, ή μέσα σε μια ανθρωποφαγική λογική, που παγιώνει την πτώση στο τυχαίο, μακριά από το ξαναγράψιμο ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου με βάση κάτι σταθερό και διαρκές, που να μην είναι απλώς η οικονομική ανάπτυξη, αλλά μια κατάσταση ισορροπίας. Ομως, επίσης συχνά, παλεύουν μέσα σε ένα πλαίσιο βαθιάς ηθικής ανησυχίας, διογκούμενης αλληλεγγύης, ανεξάντλητου ανθρωπισμού από εθελοντές σε όλα τα κοινωνικά πεδία, που φωτίζουν τον δρόμο προς μια νέα πολιτική πρακτική η οποία εκλαμβάνει ως καλή ζωή το μοίρασμα των κοινών αγαθών και ως κίνητρο της ανθρώπινης ύπαρξης όχι την ατομική επικράτηση, αλλά τις ανθρώπινες σχέσεις, τη μάχη κατά του πνευματικού θανάτου, του αναθέματος, της αρνητικής προφητείας. Μια πρακτική που κατασιγάζει τα τρομακτικά αρχαία και μαζί τρομακτικά νέα πάθη με έναν ψίθυρο εμπιστοσύνης.

Το νέο κοινωνικό συμβόλαιο για την ασφαλή μετάβαση από τον σπαραγμό της εκπτώχευσης σε μια πολιτικά βιώσιμη κοινωνία, μόνο ως λεκτικό σχήμα υφίσταται. Σε τι συσχετισμό θα βρεθούν η «αγορά» και το «δημόσιο συμφέρον», οι δύο «πόλοι» των περασμένων κοινωνικών συμβολαίων; Θα υπερισχύσει η διατήρηση της διαφοράς (με το πρόσχημα ότι αυτή σπρώχνει προς τα εμπρός όσους έπονται); Ή ο περιορισμός των ανισοτήτων ώστε να μην εξελιχθούν σε συγκρούσεις, που θέτουν σε κίνδυνο τη δημοκρατία; Κοινωνική διαφορά ή κοινωνική ισότητα; Το τοπίο είναι θολό, όμως όχι κενό. Ασαφές αλλά σφύζον, με ενδείξεις ότι οι πυρετοί θα υπερτερήσουν των φόβων. Αραγε για την ενότητα ή για τη διχόνοια, έναν νέο διχασμό;