Συμβίωση με δικαιοσύνη

Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδων των Συντακτών

 «Ποτέ άλλοτε η ανθρωπότητα δεν διέθετε τόσους υλικούς πόρους και τόσες τεχνικές και επιστημονικές γνώσεις […]. Κανείς ωστόσο δεν μπορεί πλέον να πιστεύει ότι αυτή η συσσώρευση ισχύος μπορεί να συνεχίζεται επ’ άπειρον, ως έχει, χωρίς να στραφεί εναντίον του εαυτού της και χωρίς να απειλήσει τη φυσική και ηθική επιβίωση της ανθρωπότητας». Με αυτές τις φράσεις αρχίζει το «Manifeste convivialiste» (Le Bord de l’eau, 2013), ένα μικρό βιβλίο-μανιφέστο που συνυπογράφουν 64 μελετητές και διανοούμενοι από όλο τον κόσμο (ανάμεσά τους και οι Εντγκάρ Μορέν, Σαντάλ Μουφ, Σερζ Λατούς, Ζαν- Πιερ Ντιπιί κ.ά.). Ο Γάλλος κοινωνιολόγος Αλέν Καγέ, που ήταν ένας από τους πρωταγωνιστές αυτής της συλλογικής πολιτικής πρωτοβουλίας, έδωσε στο περιοδικό «La Vie» τη συνέντευξη που ακολουθεί.

• Μπορείτε να μας δώσετε έναν απλό ορισμό του «συμβιωτισμού»;

Η λέξη μπορεί να δημιουργεί πρόβλημα. Εξάλλου, από την πρώτη στιγμή που συγκεντρωθήκαμε, τα δύο τρίτα των συμμετεχόντων είπαν: «Σύμφωνοι, να εργαστούμε από κοινού, αλλά η λέξη αυτή δεν μας αρέσει». Ορισμένοι επειδή υπήρχε μέσα ο όρος συμβίωση και άλλοι επειδή υπήρχε ένας «-ισμός». Αλλά καθώς δεν βρήκαμε τίποτα καλύτερο, επιστρέψαμε στο σημείο αφετηρίας. Εγώ προσωπικά υποστήριζα πολύ τον «-ισμό» για έναν βασικό λόγο: έχουμε να προτείνουμε 36.000 λύσεις για οικονομικά, κοινωνικά, οικολογικά προβλήματα, αλλά αυτό που λείπει από όλους μας σήμερα είναι ένας θεωρητικός πυρήνας κοινής πολιτικής φιλοσοφίας.

Και για να το εκφράσουμε αυτό, χρειαζόμαστε μια λέξη με «-ισμό» που θα λειτουργεί ως ενοποιητικός παράγοντας. Από δω προκύπτει αυτός ο ορισμός που προτείνουμε για τον συμβιωτισμό, σύμφωνα με το έργο του Μαρσέλ Μος: Πώς μπορούμε να ζούμε μαζί αντιπαρατιθέμενοι χωρίς να αλληλοσφαζόμαστε; Αυτό αποτελεί πρωταρχικό ζήτημα, κεντρικό σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες, και είναι αναγκαίο να τίθεται πριν από το ζήτημα του να μάθουμε ποιο θα ήταν το καλό πολιτικό καθεστώς (μοναρχία, δημοκρατία, σοσιαλισμός κ.λπ.), όπου ο καθένας μπορεί να έχει τις δικές του προτιμήσεις.

• Οι διαπιστώσεις σας για την κατάσταση του κόσμου είναι ανησυχητικές. Αναφέρεστε σε «θανατηφόρες δυναμικές» και σημειώνετε ότι έχει τεθεί το ζήτημα της «φυσικής και ηθικής επιβίωσης της ανθρωπότητας». Γιατί τόσος πεσιμισμός;

Υπήρχε μεγάλη ανησυχία στην ομάδα μας. Αλλά ακόμη και αν είμαστε αισιόδοξοι, χρειάζεται να παίρνουμε στα σοβαρά την εκδοχή του πεσιμισμού. Θα έπρεπε να το κάνουμε με τον τρόπο του Ζαν-Πιερ Ντιπιί, ο οποίος υποστηρίζει πως «το μόνο μέσο για να αποφύγουμε την καταστροφή είναι το να είμαστε βέβαιοι ότι αυτή θα επέλθει». Οταν βλέπει κανείς τους πυρηνικούς κινδύνους μετά το Τσέρνομπιλ και τη Φουκουσίμα, τους κινδύνους εξάντλησης των φυσικών πόρων ή ακόμη και τις απειλές της κλιματικής αλλαγής, δεν μπορεί παρά να είναι ανήσυχος.

• Από τις τέσσερις κρίσεις που αναφέρει το Μανιφέστο –την ηθική, την πολιτική, την οικονομική και την οικολογική– ποια είναι κατά τη γνώμη σας η σοβαρότερη;

Η σοβαρότερη είναι σίγουρα η ηθική κρίση, γιατί από την επίλυσή της εξαρτάται η επίλυση όλων των άλλων. Ας πάρουμε για παράδειγμα τις συζητήσεις για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Μπορούμε να φανταστούμε όλων των ειδών τις τεχνικές λύσεις, αλλά αν δεν έχουμε ανθρώπους και θεσμούς αξιόπιστους για να τις πραγματοποιήσουν, δεν θα γίνει τίποτα. Επομένως, προϋπόθεση για μια αληθινά βιώσιμη ανάπτυξη είναι μια βιώσιμη δημοκρατία, η οποία με τη σειρά της χρειάζεται ένα βάθρο, ένα βιώσιμο ηθικό θεμέλιο. Αυτό το ηθικό θεμέλιο είναι προϋπόθεση ώστε οι πολιτικοί να μη χάνουν το μέτρο και να μην καταλήγουν στην ύβρη. Και η συγκεκριμένη και ορατή έκφραση αυτής της έλλειψης μέτρου είναι η διαφθορά, είτε με το χρήμα είτε με την εξουσία. Η διαφθορά ξεσπάει παντού, σε ολόκληρο τον κόσμο. Ιδίως στη Γαλλία, με τη συσσώρευση σκανδάλων που αγγίζουν τόσο τη Δεξιά όσο και την Αριστερά. Πώς να φανταστούμε ότι θα μπορούσε να σωθεί η δημοκρατία αν, από τη μια μεριά, δεν υπάρχει πλέον οικονομική ανάπτυξη και, από την άλλη, όλες οι κυρίαρχες τάξεις εμφανίζονται διεφθαρμένες;

• Στον αντίποδα, εσείς αναφέρεστε σε μια πολλαπλότητα εναλλακτικών πρωτοβουλιών – από το slow food ώς την εθελούσια ολιγάρκεια και από την πολιτική της μέριμνας ώς το δίκαιο εμπόριο. Ολα αυτά όμως μπορούν να έχουν αρκετό βάρος απέναντι σε ένα παγκοσμιοποιημένο οικονομικό σύστημα;

Ολες αυτές οι πρωτοβουλίες παρουσιάζονται διάσπαρτες και δεν κατορθώνουν να σηματοδοτήσουν το κοινό στοιχείο που έχουν. Η κεντρική υπόθεση του Μανιφέστου είναι ότι εμείς δεν θα κατορθώσουμε να ανατρέψουμε τον δυσμενή συσχετισμό δυνάμεων με τον κερδοσκοπικό νεοφιλελευθερισμό, αν δεν βρούμε μια μορφή ενότητας. Οι διασκέψεις του διεθνούς κινήματος για μιαν άλλη παγκοσμιοποίηση είχαν αυτή τη βούληση, αλλά δεν πέτυχαν αυτήν την ενότητα. Γιατί έμειναν σε μια παράθεση των ηθικών και ιδεολογικών οραμάτων των μεν και των δε και αυτό γεννούσε μια ανεπαρκή συρραφή μπαλωμάτων. Στην πραγματικότητα, το κύριο πρόβλημα που τίθεται σε εμάς είναι ένα πρόβλημα πολιτικής φιλοσοφίας. Είμαστε οι κληρονόμοι των μεγάλων πολιτικών φιλοσοφιών της νεωτερικότητας: του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού με τα παράγωγά τους, που είναι ο αναρχισμός και ο κομμουνισμός. Αυτές οι τέσσερις φιλοσοφίες δεν βρίσκονται πλέον στο ύψος των σημερινών προβλημάτων. Γιατί όλες τους βασίζονταν σε μια εσφαλμένη θεώρηση του ανθρώπου, ο οποίος αντιμετωπιζόταν ως homo economicus. Και οι τέσσερις θεωρίες είχαν πράγματι κοινή την ιδέα ότι το κύριο πρόβλημα της ανθρωπότητας ήταν η έλλειψη μέσων για να ικανοποιεί τις υλικές της ανάγκες. Θεωρούσαν ότι ο άνθρωπος είναι ένα ον με ανάγκες, που απειλείται από τη σπανιότητα των πόρων και ότι, επομένως, η πρώτη λύση είναι η ανάπτυξη. Αυτή η ανθρωπολογική θεώρηση είναι όμως εσφαλμένη –οι άνθρωποι δεν είναι όντα με ανάγκες αλλά με επιθυμίες– και η προτεινόμενη λύση έχει γίνει ανεύρετη ή και επικίνδυνη. Γιατί, πρώτον, ανάπτυξη δεν υπάρχει πλέον στις πλούσιες χώρες –δεν θα γνωρίσουμε ξανά τα ποσοστά ανάπτυξης της πρώτης μεταπολεμικής τριακονταετίας– και, δεύτερον, στις αναπτυσσόμενες χώρες η ανάπτυξη θα επιβραδυνθεί και δεν θα είναι πλέον οικολογικά βιώσιμη.

• Ποιο μπορεί να είναι το περίγραμμα μιας «εναλλακτικής λύσης στον τωρινό τρόπο ύπαρξης»;

Η λύση πρέπει να αναζητηθεί προς την κατεύθυνση εκείνης της παλιάς ιδέας Αγγλων οικονομολόγων του 19ου αιώνα, όπως ο Τζον Στιούαρτ Μιλ, δηλαδή της ιδέας ότι οι κοινωνίες τείνουν προς μια στάσιμη κατάσταση. Σήμερα όμως, με όλες τις τεχνολογικές επινοήσεις που διαθέτουμε, θα επρόκειτο για μια δυναμική στασιμότητα, για ένα είδος «ευημερίας χωρίς ανάπτυξη». Αυτή η δυναμικά στάσιμη κοινωνία θα πρέπει να εστιάσει στην τοπική και περιφερειακή κλίμακα, παραμένοντας ταυτόχρονα ανοιχτή σε ολόκληρο τον κόσμο. Και αν θέλουμε να βάλουμε στο επίκεντρο του προγράμματός μας την πάλη εναντίον της έλλειψης μέτρου και της διαφθοράς, αυτό συνεπάγεται δύο άλλα μέτρα: ένα ελάχιστο εισόδημα και ένα μέγιστο εισόδημα. Για μας είναι αθέμιτα τόσο η ακραία φτώχεια όσο και ο ακραίος πλούτος. Γιατί το Μανιφέστο του Συμβιωτισμού στηρίζεται σε μια ισχυρή βούληση για κοινωνική δικαιοσύνη.