Κρίση και εύκολες λύσεις

 Του Πέτρου Μάρκαρη, Καθημερινή

Τ​α τελευταία τέσσερα χρόνια δημοσίευσα τρία μυθιστορήματα, τα οποία πραγματεύονται την κρίση και τις επιπτώσεις της στην ελληνική κοινωνία. Επέλεξα για την τριλογία τον τίτλο «Τριλογία της Κρίσεως». Σε όλη τη διάρκεια της γραφής με βασάνιζε ένα ερώτημα: για ποια κρίση μιλάμε; Στον απλό πολίτη έχει δημιουργηθεί, απ’ όλα ανεξαιρέτως τα πολιτικά κόμματα, η παραπλανητική εντύπωση ότι η κρίση είναι τα μνημόνια και η τρόικα, και όταν φύγουν αυτά, θα πάψει να υπάρχει. Θα σταθώ σε δύο θέματα που τα θεωρώ κρίσιμα για να κατανοήσουμε αυτό που μας συμβαίνει. Το πρώτο είναι η γενική «της κρίσεως» στον τίτλο της τριλογίας. Πιστεύω ότι αυτή η κρίση είναι και μια «ημέρα κρίσεως» για την Ελλάδα, υπό την έννοια ενός οφειλόμενου απολογισμού για την πορεία της χώρας τα τελευταία σαράντα περίπου χρόνια. Πόσο επηρεάστηκαν οι δομές της κοινωνίας και του κράτους από την ένταξή μας στην Ε.Ε. και στην Ευρωζώνη; Και τι πρόσφερε η δική μας παρουσία στην Ευρώπη; Κοντολογίς: τι πήραμε και τι δώσαμε; Το δεύτερο θέμα αφορά τον όρο «Μεταπολίτευση». Τα τελευταία πέντε χρόνια ακούγεται κάθε τόσο ότι η κρίση έφερε το τέλος της Μεταπολίτευσης. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, είναι ένα μεγάλο λάθος. Με την ένταξή μας στην τότε ΕΟΚ, το 1981, η Μεταπολίτευση είχε ολοκληρωθεί και η Ελλάδα είχε μπει στην ευρωπαϊκή της φάση και τροχιά. Εμείς δεν σταθήκαμε ικανοί να συνειδητοποιήσουμε αυτή την εξέλιξη, να σχεδιάσουμε και να αναπτύξουμε τα επόμενα βήματά μας με γνώμονα αυτή την αλλαγή πορείας, αλλά μείναμε εγκλωβισμένοι επί σαράντα χρόνια σε μια μοναδική «μεταπολιτευτική» εσωστρέφεια.
Η εσωστρέφεια επιδεινώθηκε από ένα φαινόμενο, που διακρίνει όλη την περίοδο που ονομάσαμε «Μεταπολίτευση». Είναι το φαινόμενο του διχασμού, που μας κατατρύχει από την περίοδο του Εμφυλίου. Ας μην παρεξηγηθώ. Δεν υποστηρίζω ότι ο εθνικός διχασμός εξακολουθεί να υφίσταται. Απλώς θέλω να υπενθυμίσω ότι σε όλη την πολιτική ζωή και σε όλες τις πολιτικές συγκρούσεις καθ’ όλη τη διάρκεια της «Μεταπολίτευσης» επικράτησαν τα διχαστικά διλήμματα και οι διχαστικές συγκρούσεις.

Το εύρος της σχέσης μας με την Ε.Ε. μπορεί να διατυπωθεί σε μια εξίσωση:

Ψωροκώσταινα + Ευρωπαϊκή Ενωση = Πλουτοκώσταινα

Το κυριότερο χαρακτηριστικό της μετεμφυλιακής Ψωροκώσταινας είναι το «εμείς» και «αυτοί».

Στο ενδιάμεσο αυτής της διπολικότητας υπήρχε, ωστόσο, μια πλειοψηφία, που δεν εντασσόταν σε κανένα από τα δύο στρατόπεδα και η οποία προσπαθούσε να επιβιώσει μέσα στις αντίξοες έως απάνθρωπες συνθήκες που επικρατούσαν τότε στη χώρα. Αυτή η Ελλάδα «εκτός των τειχών», η οποία αγωνιζόταν να κρατηθεί όρθια με πενιχρά μέσα, δημιούργησε έναν «πολιτισμό της φτώχειας», τον οποίο η σημερινή Ελλάδα θα είχε κάθε λόγο να νοσταλγεί.

Στη μετάβαση από την Ψωροκώσταινα στην Πλουτοκώσταινα κάναμε ένα μοιραίο λάθος. Πετάξαμε μαζί με τη φτώχεια της Ψωροκώσταινας και τις αξίες της, και αντικαταστήσαμε τον πολιτισμό της φτώχειας με την αδηφαγία του εικονικού πλούτου.

Αυτό το λάθος δεν το έκαναν κανένα μνημόνιο και καμιά τρόικα. Το λάθος είναι αποκλειστικά δικό μας. Τα μνημόνια και η τρόικα δεν είναι η αιτία των λαθών, αλλά το αποτέλεσμά τους.
Η κατάρρευση του συστήματος αξιών ξεκινάει από την παιδεία.

Η Ελλάδα έχει ένα τεράστιο έλλειμμα παιδείας. Και δεν εννοώ μόνο τα πανεπιστήμια, αλλά κυρίως τη Μέση Εκπαίδευση. Μπορεί να ασχολιόμαστε καθημερινά με τα υπαρκτά και ανύπαρκτα προβλήματα των πανεπιστημίων, αλλά το έλλειμμα παιδείας ξεκινά από τη Μέση Εκπαίδευση.

Μίλησα προηγουμένως για την εικονική ευημερία. Δίπλα στην εικονική ευημερία υπάρχει, ωστόσο, και μια εικονική δωρεάν παιδεία στη Μέση Εκπαίδευση. Εμείς ονομάσαμε δωρεάν παιδεία τη μετακύλιση του κόστους της παιδείας στο οικογενειακό ταμείο. Γιατί από το λύκειο και μετά, σταδιακά η παιδεία δεν παρέχεται από τα σχολεία, αλλά από τα φροντιστήρια. Αποκλειστικός σκοπός των φροντιστηρίων είναι, ωστόσο, να εξασφαλίσουν στους μαθητές την επιτυχία στις Πανελλαδικές Εξετάσεις και την επακόλουθη είσοδό τους στο πανεπιστήμιο. Αυτό δεν έχει σχέση ούτε με γνώση, με την ευρύτερη έννοια της, ούτε με σύστημα αξιών.
Και τι είναι αυτό που εμπόδισε την αναδιάρθρωση του συστήματος Μέσης Εκπαίδευσης: Το μνημόνιο ή η τρόικα;

Ασφαλώς τα λάθη δεν βαρύνουν μόνο εμάς. Εχει κάνει και η Ε.Ε. τα δικά της σοβαρά λάθη, που οδήγησαν γενικά την Ευρώπη στην κατάσταση που βρίσκεται σήμερα. Ενα μέρος από τα λάθη της Ε.Ε. αφορούσαν τη δική μας κρίση και οδήγησαν στην επιδείνωσή της.

Ισως όμως τα σοβαρότερα λάθη να έπληξαν την πορεία της Ευρώπης και να την έφεραν στο σημείο που βρίσκεται σήμερα.

Ο Γάλλος Ζαν Μονέ, ο άνθρωπος που πρακτικά σχεδίασε την Ενωμένη Ευρώπη, είπε λίγο πριν πεθάνει: «Εκανα ένα σοβαρό λάθος. Αν μπορούσα να ξεκινούσα από την αρχή την ενοποίηση της Ευρώπης, θα άρχιζα από την πολιτική και τον πολιτισμό, όχι από τις αγορές».

Το κατάλαβε, αλλά ήταν δυστυχώς αργά. Αυτό που λείπει σήμερα από την Ε.Ε. είναι ο πολιτικός λόγος. Η Ε.Ε. έχει έναν αποκλειστικά οικονομικό λόγο. Στην έλλειψη πολιτικού λόγου οφείλεται σε ένα μεγάλο ποσοστό και η άνοδος της άκρας δεξιάς στην Ευρώπη.

Εχω πλήρη επίγνωση του γεγονότος ότι η αισιοδοξία λείπει παντελώς από το κείμενό μου. Θα σας παραπέμψω, ωστόσο, στη ρήση ενός πολύ μεγάλου συγγραφέα του Χάινερ Μίλερ. Ο Χάινερ Μίλερ είπε κάποτε: «Αισιοδοξία δεν είναι παρά έλλειψη πληροφόρησης». Και στην εποχή μας, καλώς ή κακώς, το μόνο που δεν λείπει είναι η πληροφόρηση.

* Ο κ. Πέτρος Μάρκαρης είναι συγγραφέας. Το κείμενο αποτελεί συντομευμένη εκδοχή που έκανε ο ίδιος, της ετήσιας διάλεξης που έδωσε στο ΕΛΙΑΜΕΠ.