Οι πιο δημοφιλείς αφηγήσεις έχουν τα παραπάνω τέσσερα χαρακτηριστικά. Πρώτον, η κρίση προκλήθηκε σκόπιμα, από τους καπιταλιστές που θέλουν να αγοράσουν την Ελλάδα για ένα κομμάτι ψωμί ή επειδή χρειάζονται μισθούς Μπανγκλαντές κοντά στην πόρτα τους. Και τα μέτρα του Μνημονίου σκόπιμα μας κάνουν πιο φτωχούς, για τον ίδιο λόγο. Δεύτερον, η Μέρκελ είναι ανήθικη, γιατί είναι απόγονος των ναζί. Οι Γερμανοί ψηφοφόροι τη στηρίζουν γιατί είναι ανάλγητοι. Τα δανεικά τα έδωσαν με ανήθικο σκοπό, είναι τοκογλύφοι και δεν έχουν δίκιο να τα ζητούν πίσω. Τρίτον, ο κίνδυνος από την κρίση είναι αυτός ο άμεσος που βιώνουμε σήμερα. Επεσαν τα εισοδήματα, σήμερα πεινάμε και τον επόμενο μήνα μπορεί να χάσουμε τα σπίτι μας από τις τράπεζες. Είναι η «ανθρωπιστική κρίση». Αρα, θέλουμε την πιο άμεση θεραπεία κι όχι αυτήν που μπορεί να αντέξει στον χρόνο. Τέταρτον, η ζημιά είναι ακαριαία, είναι ο ξαφνικός θάνατος, όχι μόνο η χειρότερη ζωή και οι χειρότερες προοπτικές. Γι’ αυτό κυκλοφορούν οι τερατολογίες για τις 3.000 αυτοκτονίες που οφείλονται στο Μνημόνιο, που δεν έχουν καμιά σχέση με πραγματικά δεδομένα.
Η
τρομοκρατία ίσως είναι μια μεγάλη απειλή για τη ζωή των ανθρώπων στις
δυτικές κοινωνίες. Αλλά η ενδεχόμενη καταστροφή από την κλιματική αλλαγή
είναι μια ασύγκριτα μεγαλύτερη απειλή, σύμφωνα με την πλειονότητα των
επιστημόνων. Παραδόξως όμως, οι πολίτες και οι κυβερνήσεις ανησυχούν
περισσότερο για την τρομοκρατία και ενεργούν για να την αποτρέψουν, ενώ
κάνουν ελάχιστα για το κλίμα του πλανήτη. Ο Dan Gilbert, καθηγητής
Ψυχολογίας στο Harvard, έχει μια εξήγηση για αυτό το παράδοξο. Αντλεί
από πρόσφατες έρευνες για τη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου, και
διατυπώνει τη θεωρία ότι έχουμε εξελιχθεί βιολογικά έτσι ώστε να
αντιδρούμε αυθόρμητα σε μερικά είδη κινδύνων και να αγνοούμε άλλα είδη.
Μίλησε για αυτό το θέμα στο TEDxAcademy στην Αθήνα και το βίντεο θα
αναρτηθεί στον ιστότοπο αυτές τις μέρες. Είναι μια εξαιρετική,
διασκεδαστική ομιλία, που συνιστώ να δείτε.
Λέει ότι οι απειλές που μας κινητοποιούν έχουν τέσσερα χαρακτηριστικά. Πρώτον, είναι σκόπιμες, δηλαδή κάποιοι άνθρωποι επιδιώκουν συνειδητά να μας βλάψουν. Οι τρομοκράτες δρουν σκόπιμα, ενώ τις αλλαγές στην ατμόσφαιρα δεν τις επιδιώκει κανείς. Δεύτερον, είναι ανήθικες, δηλαδή τα κίνητρα του δράστη παραβιάζουν βασικές ανθρώπινες αξίες. Μια απρόκλητη δολοφονία είναι βαθιά αποκρουστική, ενώ μια βόλτα με το Ι.Χ. δεν είναι (ακόμα;). Τρίτον, είναι άμεσες, δηλαδή η ζημιά μπορεί να συμβεί σήμερα ή στο κοντινό μέλλον. Οι βόμβες υπάρχουν κι έχουν ήδη σκοτώσει, ενώ οι θάλασσες δεν πρόκειται να ξεχειλίσουν ετούτη τη δεκαετία. Τέταρτον, είναι ακαριαίες, δηλαδή η ζημιά εκδηλώνεται μονομιάς. Μια φονική έκρηξη σοκάρει, ενώ μια διαδικασία που σταδιακά επιδεινώνει το κλίμα δεν μας συγκινεί.
Αυτά έχουν προεκτάσεις και στα δικά μας. Δεν είναι μόνο οι Αμερικανοί που αποδέχονται τις υπερεξουσίες των μυστικών υπηρεσιών για να σωθούν από τους τρομοκράτες, ενώ συνεχίζουν να αγοράζουν τεράστια αυτοκίνητα. Είμαστε κι εμείς που ενοχοποιούμε φανταστικούς ή πραγματικούς εμπρηστές, αλλά δεν καθαρίζουμε τα δάση, δεν έχουμε καλά συστήματα πυρόσβεσης και δεν συζητάμε καν αν κάποια είδη βλάστησης πάντα θα καίγονται περισσότερο.
Το κατ’ εξοχήν θέμα που ανέδειξε την αυθόρμητη αντίδραση στην Ελλάδα είναι η οικονομική κρίση. Σκέφτομαι ότι η θεωρία του Gilbert ερμηνεύει όχι μόνο τις διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικές απειλές, αλλά και τον τρόπο που θα διαλέξουμε να αντιδράσουμε σε μια δεδομένη απειλή. Για την κρίση υπάρχουν πολύ διαφορετικές αφηγήσεις και εξηγήσεις. Αυτές που συγκινούν και κινητοποιούν τον πολύ κόσμο δεν έχουν μεγάλη σχέση με αυτές που επιλέγει μια ψύχραιμη ανάλυση για τα πραγματικά αίτια και τις θεραπείες της.
Οι πιο δημοφιλείς αφηγήσεις έχουν τα παραπάνω τέσσερα χαρακτηριστικά. Πρώτον, η κρίση προκλήθηκε σκόπιμα, από τους καπιταλιστές που θέλουν να αγοράσουν την Ελλάδα για ένα κομμάτι ψωμί ή επειδή χρειάζονται μισθούς Μπανγκλαντές κοντά στην πόρτα τους. Και τα μέτρα του Μνημονίου σκόπιμα μας κάνουν πιο φτωχούς, για τον ίδιο λόγο. Δεύτερον, η Μέρκελ είναι ανήθικη, γιατί είναι απόγονος των ναζί. Οι Γερμανοί ψηφοφόροι τη στηρίζουν γιατί είναι ανάλγητοι. Τα δανεικά τα έδωσαν με ανήθικο σκοπό, είναι τοκογλύφοι και δεν έχουν δίκιο να τα ζητούν πίσω. Τρίτον, ο κίνδυνος από την κρίση είναι αυτός ο άμεσος που βιώνουμε σήμερα. Επεσαν τα εισοδήματα, σήμερα πεινάμε και τον επόμενο μήνα μπορεί να χάσουμε τα σπίτι μας από τις τράπεζες. Είναι η «ανθρωπιστική κρίση». Αρα, θέλουμε την πιο άμεση θεραπεία κι όχι αυτήν που μπορεί να αντέξει στον χρόνο. Τέταρτον, η ζημιά είναι ακαριαία, είναι ο ξαφνικός θάνατος, όχι μόνο η χειρότερη ζωή και οι χειρότερες προοπτικές. Γι’ αυτό κυκλοφορούν οι τερατολογίες για τις 3.000 αυτοκτονίες που οφείλονται στο Μνημόνιο, που δεν έχουν καμιά σχέση με πραγματικά δεδομένα.
Υπάρχουν μερικές αλήθειες σε αυτή την αφήγηση, αλλά στο σύνολό της δεν εξυπηρετεί κανένα σοβαρό σχέδιο για να ξεπεράσουμε τις αιτίες του κακού. Φωτίζει τις δευτερεύουσες αιτίες, συσκοτίζει τις κύριες και συχνά πλάθει μύθους. Ούτε είναι μια άκακη πλάνη. Μέσα από τους μηχανισμούς του πολιτικού ανταγωνισμού, η αφήγηση γίνεται διακήρυξη και οδηγός δράσης. Ο δημαγωγός πολιτικός συναισθάνεται ποιος μύθος θα εγείρει πάθη, θα κατεβάσει κόσμο στον δρόμο, θα φέρει τις ψήφους. Γι’ αυτό καλλιεργεί και μεγεθύνει τα τέσσερα χαρακτηριστικά που θα του φέρουν οπαδούς. Ο αντίπαλός του, που μιλάει για τα συστημικά και μακροπρόθεσμα, χάνει.
Αν είχαμε να αντιμετωπίσουμε μια στρατιωτική εισβολή, η αυθόρμητη αντίδραση θα ήταν η πιο κατάλληλη για τη σωτηρία μας. Αλλά η οικονομική κρίση έχει περισσότερη συνάφεια με την κλιματική αλλαγή και πολύ λίγη με μια τρομοκρατική επίθεση. Απαιτεί αλλαγή στη συμπεριφορά πολλών παικτών και σε βάθος χρόνου και σε ζητήματα που δεν έχουν άμεσα και θεαματικά αποτελέσματα. Απαιτεί συνεπώς λογική ανάλυση, προσπάθεια για πρόβλεψη σε βάθος ετών, δέσμευση για μεθοδική δουλειά, συνεργασία και, για όλους αυτούς τους λόγους, απαιτεί χαμηλούς τόνους.
Οι κοινωνικοί επιστήμονες συνήθως θεωρούν λάθος να ανάγουμε μονοσήμαντα τη συλλογική δράση στη φυσική προδιάθεση των ατόμων, όπως κάνει ο Gilbert. Αλλά καθώς παρατηρώ γύρω μου την εύκολη κατηγορία, τον θυμό, την ανυπομονησία και τη δημαγωγία, με πείθει.
Λέει ότι οι απειλές που μας κινητοποιούν έχουν τέσσερα χαρακτηριστικά. Πρώτον, είναι σκόπιμες, δηλαδή κάποιοι άνθρωποι επιδιώκουν συνειδητά να μας βλάψουν. Οι τρομοκράτες δρουν σκόπιμα, ενώ τις αλλαγές στην ατμόσφαιρα δεν τις επιδιώκει κανείς. Δεύτερον, είναι ανήθικες, δηλαδή τα κίνητρα του δράστη παραβιάζουν βασικές ανθρώπινες αξίες. Μια απρόκλητη δολοφονία είναι βαθιά αποκρουστική, ενώ μια βόλτα με το Ι.Χ. δεν είναι (ακόμα;). Τρίτον, είναι άμεσες, δηλαδή η ζημιά μπορεί να συμβεί σήμερα ή στο κοντινό μέλλον. Οι βόμβες υπάρχουν κι έχουν ήδη σκοτώσει, ενώ οι θάλασσες δεν πρόκειται να ξεχειλίσουν ετούτη τη δεκαετία. Τέταρτον, είναι ακαριαίες, δηλαδή η ζημιά εκδηλώνεται μονομιάς. Μια φονική έκρηξη σοκάρει, ενώ μια διαδικασία που σταδιακά επιδεινώνει το κλίμα δεν μας συγκινεί.
Αυτά έχουν προεκτάσεις και στα δικά μας. Δεν είναι μόνο οι Αμερικανοί που αποδέχονται τις υπερεξουσίες των μυστικών υπηρεσιών για να σωθούν από τους τρομοκράτες, ενώ συνεχίζουν να αγοράζουν τεράστια αυτοκίνητα. Είμαστε κι εμείς που ενοχοποιούμε φανταστικούς ή πραγματικούς εμπρηστές, αλλά δεν καθαρίζουμε τα δάση, δεν έχουμε καλά συστήματα πυρόσβεσης και δεν συζητάμε καν αν κάποια είδη βλάστησης πάντα θα καίγονται περισσότερο.
Το κατ’ εξοχήν θέμα που ανέδειξε την αυθόρμητη αντίδραση στην Ελλάδα είναι η οικονομική κρίση. Σκέφτομαι ότι η θεωρία του Gilbert ερμηνεύει όχι μόνο τις διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικές απειλές, αλλά και τον τρόπο που θα διαλέξουμε να αντιδράσουμε σε μια δεδομένη απειλή. Για την κρίση υπάρχουν πολύ διαφορετικές αφηγήσεις και εξηγήσεις. Αυτές που συγκινούν και κινητοποιούν τον πολύ κόσμο δεν έχουν μεγάλη σχέση με αυτές που επιλέγει μια ψύχραιμη ανάλυση για τα πραγματικά αίτια και τις θεραπείες της.
Οι πιο δημοφιλείς αφηγήσεις έχουν τα παραπάνω τέσσερα χαρακτηριστικά. Πρώτον, η κρίση προκλήθηκε σκόπιμα, από τους καπιταλιστές που θέλουν να αγοράσουν την Ελλάδα για ένα κομμάτι ψωμί ή επειδή χρειάζονται μισθούς Μπανγκλαντές κοντά στην πόρτα τους. Και τα μέτρα του Μνημονίου σκόπιμα μας κάνουν πιο φτωχούς, για τον ίδιο λόγο. Δεύτερον, η Μέρκελ είναι ανήθικη, γιατί είναι απόγονος των ναζί. Οι Γερμανοί ψηφοφόροι τη στηρίζουν γιατί είναι ανάλγητοι. Τα δανεικά τα έδωσαν με ανήθικο σκοπό, είναι τοκογλύφοι και δεν έχουν δίκιο να τα ζητούν πίσω. Τρίτον, ο κίνδυνος από την κρίση είναι αυτός ο άμεσος που βιώνουμε σήμερα. Επεσαν τα εισοδήματα, σήμερα πεινάμε και τον επόμενο μήνα μπορεί να χάσουμε τα σπίτι μας από τις τράπεζες. Είναι η «ανθρωπιστική κρίση». Αρα, θέλουμε την πιο άμεση θεραπεία κι όχι αυτήν που μπορεί να αντέξει στον χρόνο. Τέταρτον, η ζημιά είναι ακαριαία, είναι ο ξαφνικός θάνατος, όχι μόνο η χειρότερη ζωή και οι χειρότερες προοπτικές. Γι’ αυτό κυκλοφορούν οι τερατολογίες για τις 3.000 αυτοκτονίες που οφείλονται στο Μνημόνιο, που δεν έχουν καμιά σχέση με πραγματικά δεδομένα.
Υπάρχουν μερικές αλήθειες σε αυτή την αφήγηση, αλλά στο σύνολό της δεν εξυπηρετεί κανένα σοβαρό σχέδιο για να ξεπεράσουμε τις αιτίες του κακού. Φωτίζει τις δευτερεύουσες αιτίες, συσκοτίζει τις κύριες και συχνά πλάθει μύθους. Ούτε είναι μια άκακη πλάνη. Μέσα από τους μηχανισμούς του πολιτικού ανταγωνισμού, η αφήγηση γίνεται διακήρυξη και οδηγός δράσης. Ο δημαγωγός πολιτικός συναισθάνεται ποιος μύθος θα εγείρει πάθη, θα κατεβάσει κόσμο στον δρόμο, θα φέρει τις ψήφους. Γι’ αυτό καλλιεργεί και μεγεθύνει τα τέσσερα χαρακτηριστικά που θα του φέρουν οπαδούς. Ο αντίπαλός του, που μιλάει για τα συστημικά και μακροπρόθεσμα, χάνει.
Αν είχαμε να αντιμετωπίσουμε μια στρατιωτική εισβολή, η αυθόρμητη αντίδραση θα ήταν η πιο κατάλληλη για τη σωτηρία μας. Αλλά η οικονομική κρίση έχει περισσότερη συνάφεια με την κλιματική αλλαγή και πολύ λίγη με μια τρομοκρατική επίθεση. Απαιτεί αλλαγή στη συμπεριφορά πολλών παικτών και σε βάθος χρόνου και σε ζητήματα που δεν έχουν άμεσα και θεαματικά αποτελέσματα. Απαιτεί συνεπώς λογική ανάλυση, προσπάθεια για πρόβλεψη σε βάθος ετών, δέσμευση για μεθοδική δουλειά, συνεργασία και, για όλους αυτούς τους λόγους, απαιτεί χαμηλούς τόνους.
Οι κοινωνικοί επιστήμονες συνήθως θεωρούν λάθος να ανάγουμε μονοσήμαντα τη συλλογική δράση στη φυσική προδιάθεση των ατόμων, όπως κάνει ο Gilbert. Αλλά καθώς παρατηρώ γύρω μου την εύκολη κατηγορία, τον θυμό, την ανυπομονησία και τη δημαγωγία, με πείθει.
* Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι συγγραφέας του βιβλίου «Το αόρατο ρήγμα: θεσμοί και συμπεριφορές στην ελληνική οικονομία».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου