Η «εκλαΐκευση» της ραδιενέργειας

Του ΚΩΣΤΑ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ, Αυγή, 20.3.11, Αναγνώσεις

Από τα μέσα σχεδόν του 19^ου αιώνα, ο επιστημονικός λόγος συστηματικά συνοδεύεται από ένα νέο είδος γραφής: αυτό της επιστημονικής εκλαΐκευσης. Το εγχείρημα –από τότε— είχε τον εξαιρετικά ενάρετο στόχο, να εξηγήσει στους «απλούς ανθρώπους», με «απλή γλώσσα» και χωρίς να «απαιτείται εξειδικευμένη γνώση», τα «συγκλονιστικά επιτεύγματα» της επιστήμης και της τεχνολογίας. Σχεδόν δύο αιώνες αργότερα, η βιομηχανία της εκλαΐκευσης συνεχίζει να αντλεί τη νομιμότητά της από αυτό τον τόσο ενάρετο στόχο της. 

Στο μεταξύ, όμως, προέκυψαν κάποια προβληματάκια: Ο μέσος και απλός άνθρωπος φάνηκε να μην υπάρχει. Η απλή γλώσσα της εκλαΐκευσης φάνηκε να μεταδίδει αξίες, ιδεολογίες και απόψεις, και όχι μόνο τεχνικές λεπτομέρειες. Η μη απαίτηση εξειδικευμένης γνώσης εδραίωσε την αντίληψη ότι όλα είναι δυνατά για όλους, χωρίς ιδιαίτερο κόπο. Η εξιστόρηση των συγκλονιστικών επιτευγμάτων, σε λίγο καιρό μυθοποίησε την επιστήμη και την τεχνολογία. Τίποτα, όμως, από όλα αυτά δεν σκίασαν το εγχείρημα της εκλαΐκευσης. Οι επιστήμονες πίστεψαν ότι τα εκλαϊκευτικά εγχειρίδια  έπειθαν την κοινωνία για τη σημασία του έργου τους, ενώ οι εκλαϊκευτές πίστεψαν πως είναι οι απαραίτητοι διαμεσολαβητές ανάμεσα στους ήρωες της σύγχρονης κοινωνίας και τους πολίτες. Έτσι, και οι δύο μαζί, κατάφεραν να ενισχύσουν κάτι άλλο: την τεχνοκρατία, και την αντίληψη περί ουδετερότητας της επιστήμης και της τεχνολογίας. Και το σημαντικότερο: να δημιουργήσουν ουτοπίες.

Ήδη από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, έχουμε δύο τέτοιες ουτοπίες: τον ειρηνικό κόσμο, με απεριόριστη πρόσβαση σε σχεδόν δωρεάν ενέργεια, η οποία, ως μοχλός της ανάπτυξης, θα εξαλείψει τη φτώχεια. Η δεύτερη ουτοπία είναι πιο πρόσφατη. Είναι η υπόσχεση ενός κόσμου χωρίς αρρώστιες, όπου όλοι θα τρέφονται καλά και οι άνθρωποι θα ζουν πολλά χρόνια. Αυτή η ουτοπία είναι αποτέλεσμα της εκλαΐκευσης της βιοτεχνολογίας και των βιολογικών επιτευγμάτων. Η πρώτη διαμορφώθηκε από την εκλαΐκευση των επιτευγμάτων της φυσικής, και ειδικότερα της πυρηνικής φυσικής.

Την εκλαΐκευση πολλοί αγάπησαν. Την αγάπησαν και αριστεροί και δεξιοί. Επειδή και για τους δύο η επιστήμη ήταν κάτι το ουδέτερο, με πιο σημαντικό της χαρακτηριστικό το πώς εφαρμόζεται, και όχι αυτόν καθεαυτόν τον χαρακτήρα της, η εκλαΐκευση αποτέλεσε το ιδανικότερο μέσο για να προωθήσει ο καθένας τους (διαφορετικούς) σκοπούς του.

Διαβάζοντας και ακούγοντας τα όσα τραγικά γίνονται στην Ιαπωνία, αναδεικνύεται και πάλι ο σχεδόν αποφασιστικός ρόλος της εκλαΐκευσης. Αλλά τώρα ο ρόλος της είναι κατά τι διαφορετικός: με άλλοθι να «ενημερώσει τους απλούς ανθρώπους», η εκλαΐκευση καλείται να αποκρύψει αλήθειες. Γιατί, ανεξαρτήτως από τον τύπο αντιδραστήρα όπου έγιναν οι εκρήξεις, ανεξαρτήτως από το μέγεθος της ζημιάς, ανεξαρτήτως αν όλα έγιναν γιατί ήταν τόσο ακραίες οι καταστάσεις, ανεξαρτήτως από την ακριβή ποσότητα ραδιενέργειας που έχει ξεφύγει, και ανεξαρτήτως από το (απολύτως βλακώδες επιχείρημα) ότι δεν πρέπει να ανησυχούμε αφού οι άνεμοι πνέουν ανατολικά προς τον Ειρηνικό, τα προβλήματα με τους αντιδραστήρες επηρεάζουν σε σοβαρό βαθμό όλους μας. Και επηρεάζουν όλους μας, αφού τα ραδιενεργά σωματίδια είναι εξαιρετικά τοξικά και θα συνεχίσουν να είναι ενεργά για χιλιάδες χρόνια. Και το όποιο «ατύχημα» συμβάλλει στη συσσώρευση σωματιδίων. Η συντριπτική πλειοψηφία των εκλαϊκευτών και δημοσιογράφων υποβαθμίζουν (όταν δεν αποκρύπτουν) αυτόν τον χαρακτήρα της ραδιενέργειας και, ταυτοχρόνως, επιχειρηματολογούν  υπέρ της μεγαλύτερης, ίσως, «επιστημονικής» απάτης: της καθιέρωσης του ανώτερου επιτρεπτού ορίου ραδιενέργειας που μπορεί να δεχτεί ο άνθρωπος.

Το ανώτερο όριο δεν μας λέει πως αν δεν το περάσουμε δεν θα πάθουμε τίποτα. Απλώς, μας λέει ότι οι πιθανότητες να πάθεις κάτι είναι αποδεκτές. Από ποιους άραγε; Από τους ίδιους παράγοντες των διεθνών οργανισμών, οι οποίοι διαχειριζόμενοι τους “ουδέτερους” αριθμούς, διαμορφώνουν πολύ συγκεκριμένες πολιτικές. Η λογική των ανώτερων ορίων είναι μια εγκληματική λογική, είναι μια λογική που δίνει την εντύπωση ότι προστατεύει τους πολίτες, ενώ ουσιαστικά νομιμοποιεί μια μορφή παραγωγής ενέργειας που είναι ενδογενώς επικίνδυνη. Η λογική των ανώτερων ορίων είναι μια λογική που θέλει να συναινέσουμε ως προς το ποσοστό των ανθρώπων που είναι αναλώσιμοι, ώστε οι υπόλοιποι να απολαύσουμε τα καλά της προόδου. Οι υπόλοιποι; Ναι, αυτό υποδηλώνει η ρητορική. Η αλήθεια, όμως, είναι ότι όλοι είμαστε απροστάτευτοι από τη ραδιενέργεια.

Και όχι μόνο από τη ραδιενέργεια, αλλά είμαστε απροστάτευτοι και από τις επιθέσεις ενάντια στο στοιχειώδη ορθολογισμό που μας απέμεινε. Και για του λόγου το αληθές, ένα μικρό δείγμα από τα άπειρα των ημερών μας. Από την Ελευθεροτυπία της 14ης Μαρτίου: “Η ραδιενέργεια είναι πάνω από τα όρια ασφάλειας της Ιαπωνίας, αλλά οι αρχές λένε ότι δεν είναι επικίνδυνη για τον άνθρωπο.” 

«Η λογική των ανώτερων ορίων ραδιενέργειας είναι μια λογική που θέλει να συναινέσουμε ως προς το ποσοστό των ανθρώπων που είναι αναλώσιμοι, ώστε οι υπόλοιποι να απολαύσουμε τα καλά της προόδου»