Ο λαϊκισμός μεγαλύτερος εχθρός στη Δημοκρατία

Του Κώστα Καρακώτια, Καθημερινή
Ο Γάλλος θεωρητικός Tzvetan Todorov προβληματίζεται για τη λειτουργία της
TZVETAN TODOROV

Οι εσωτερικοί εχθροί της δημοκρατίας, εκδ. Πατάκη

Η δημοκρατία, στη διάρκεια του προηγούμενου «σύντομου» εικοστού αιώνα, αντιμετώπισε με επιτυχία τον φασιστικό ολοκληρωτισμό και τον αντίστοιχο, αλλά διαφορετικής ιδεολογίας, κατ’ όνομα κομμουνιστικό. Μετά δε την κατάρρευση, το 1989, του δευτέρου, κυριάρχησαν για λίγο οι προβλέψεις για ένα παγκόσμιο και ανέφελο δημοκρατικό μέλλον. Σύντομα όμως η Ιστορία τις διέψευσε. Οι εθνοτικές συγκρούσεις, η τρομοκρατία, οι πολλοί νέοι πόλεμοι, εσχάτως η οικονομική κρίση, σκιαγραφούν διαρκώς ένα δυσοίωνο παρόν και μέλλον. Σε αυτό το πολύπλοκο και ζοφερό περιβάλλον, όμως, πώς λειτουργεί η δημοκρατία, πώς εσωτερικεύει τα πολλαπλά προβλήματα και εν τέλει κινδυνεύει και από τι; Ο, βουλγαρικής καταγωγής, Γάλλος θεωρητικός της λογοτεχνίας και ιστορικός των ιδεών Tzvetan Todorov, στο βιβλίο του «Οι εσωτερικοί εχθροί της δημοκρατίας», απαντά με τον δικό του τρόπο στα ερωτήματα αυτά. Ο Todorov πιστεύει, και έχει δίκιο, ότι η δημοκρατία και οι κοινωνίες που διέπονται από τους κανόνες της δεν κινδυνεύουν πια από εξωτερικές επιθέσεις. Παραδόξως, όμως, είναι η ίδια η δημοκρατία που γεννάει τους κινδύνους της.

Η αυτονόμηση κάποιου από τα συστατικά στοιχεία της, όπως ο λαός ή η ελευθερία, για παράδειγμα, και η τάση για την υπερβολή του, διαταράσσει την ισορροπία των δικαιωμάτων, των υποχρεώσεων και των επιμέρους συμφερόντων και δημιουργεί κινδύνους γι’ αυτήν. O Todorov για να υποστηρίξει τη διερμηνεία αυτών των κινδύνων καταφεύγει σε μια παλιά θεολογική διαμάχη με έντονα όμως ιδεολογικά στοιχεία.

Πρόκειται για τη σύγκρουση ανάμεσα σε δύο από τους πιο σημαντικούς χριστιανούς διανοητές του 4ου αιώνα μ.Χ., τον Πελάγιο και τον Αυγουστίνο. Ο πρώτος, πρόδρομος του χειραφετητικού διαφωτιστικού προτάγματος, θεωρεί ότι ο άνθρωπος μπορεί να σωθεί με τη θέλησή του και τις δικές του δυνάμεις. Αντίθετα, ο Αυγουστίνος πιστεύει ότι η σωτηρία βρίσκεται στην πίστη στον Θεό, γιατί, εκτός των άλλων, ο άνθρωπος στη διαδρομή του έχει πολλά εσωτερικά και ψυχικά εμπόδια.

O Todorov, αφού μεταφέρει την αντιπαράθεση αυτή στον τρόπο θεώρησης του κόσμου και ανατρέξει και στους σχετικά πιο συντηρητικούς στοχαστές του Διαφωτισμού, καταλήγει στην άρνηση της θρησκευτικής και κοινωνικής μοιρολατρίας, αλλά και του σωτηριολογικού βολονταρισμού. Προτείνει δε τη δράση του ανθρώπου για την αλλαγή των ατομικών και κοινωνικών συνθηκών, με πλήρη όμως επίγνωση των ορίων της.

Ο συγγραφέας, με βάση αυτήν την οπτική, προσεγγίζει τις εσωτερικές απειλές της σύγχρονης δημοκρατίας. Μία από τις ιδιαίτερες απειλές είναι ο πολιτικός μεσσιανισμός, η υπόσχεση και η επιβολή δηλαδή του καλού, της ελευθερίας, της ισότητας, της δημοκρατίας, με οποιοδήποτε μέσο, σε άλλες κοινωνικές ομάδες ή ολόκληρες χώρες.

Ο μεσσιανισμός εκδηλώθηκε κατά κύματα στην Ιστορία. Το πρώτο ξέσπασε μετά τη Γαλλική Επανάσταση με τους επαναστατικούς και αποικιακούς πολέμους για τη διάδοση και την πραγματοποίηση των ιδανικών της. Το δεύτερο κύμα ήταν το κομμουνιστικό κίνημα και οι κατά τόπους εκδηλώσεις του, και το τρίτο οι πολεμικές επεμβάσεις σε ανεξάρτητα κράτη από τη Σερβία μέχρι πρόσφατα τη Λιβύη. Τα αποτελέσματα είναι βέβαια γνωστά· καθυπόταξη λαών, ολοκληρωτισμοί, διάλυση κρατών και αύξηση του ισλαμικού φονταμενταλισμού.

Ενας άλλος μεγάλος εχθρός της δημοκρατίας, πιστεύει o Todorov, είναι ο υπερφιλελευθερισμός ή η τυραννία των ατόμων, όπως εύστοχα επιγράφει το σχετικό κεφάλαιο. Προβαίνει σε μια εξαιρετικά πυκνή παρουσίαση και οξεία κριτική των στοχαστών που θεμελίωσαν την προτεραιότητα του ατόμου από τη μετά τη Γαλλική Επανάσταση εποχή μέχρι τους Χάγεκ, Μίζες και Φρίντμαν του εικοστού αιώνα.

«Ολα στο άτομο»

Θεωρεί τον υπερφιλελευθερισμό μια εκδοχή ολοκληρωτισμού, που στο «όλα στο κράτος» του σοβιετικού μοντέλου αντιπροβάλλει το «όλα στο άτομο». O υπερφιλελευθερισμός, σημειώνει ο Τodorov, θέτει την ηγεμονία των οικονομικών δυνάμεων υπεράνω της πολιτικής, δεν αναγνωρίζει την ύπαρξη κοινού συμφέροντος και βλέπει την κοινωνία ως άθροισμα ατόμων και μόνο. Αποδεικνύει δε με παραδείγματα τις επιπτώσεις του υπερφιλελευθερισμού στη δημοκρατία και την κοινωνία. Ο πιο επίκαιρος όμως και γοργά εξελισσόμενος εχθρός της δημοκρατίας είναι τώρα ο λαϊκισμός.

Χρησιμοποιεί τους τρόπους της δημαγωγίας και συλλαμβάνει τις ανησυχίες του κόσμου, προτείνοντας εύληπτες αλλά ανεφάρμοστες λύσεις. Ταυτίζεται με τις επιθυμίες του πλήθους, παίζει με τη λαϊκή συγκίνηση, διαχειρίζεται τους φόβους και τις ανασφάλειες του κόσμου, καταγγέλλει τις ελίτ, αγωνιά για την εθνική ταυτότητα, αναγνωρίζει τον εχθρό τώρα πια στο πρόσωπο του ξένου και συντελεί στη δημιουργία μιας ακόμη παθογένειας της δημοκρατίας, της ξενοφοβίας. Ο Todorov περιέρχεται τις εκδοχές του λαϊκισμού και της ξενοφοβίας κυρίως στη Γερμανία και τη Γαλλία, και παρεμβαίνει και στη διαμάχη της μαντίλας, με την απαγόρευση της οποίας διαφωνεί.

Προτείνει δε, επειδή πρέπει να ζήσουμε όλοι μαζί, την αποδοχή του ξένου και της πολυπολιτισμικότητας, αλλά ταυτόχρονα και την αποδοχή και την υπερίσχυση του νόμου έναντι του εθίμου.

Ο Todorov, με το βιβλίο του, προκαλεί τον στοχασμό των πολιτών για τις ιδεολογικές και πολιτικές συνθήκες της ύπαρξής τους. Ακόμα περισσότερο, προκαλεί τον προβληματισμό των Ελλήνων πολιτών, που βιώνουν άμεσα και επώδυνα τα τελευταία χρόνια τους κινδύνους της δημοκρατίας.