Οι αρνητές της δημοκρατίας

 Του Πέτρου Παπασαραντόπουλου, http://booksjournal.gr

«Εύχομαι και ελπίζω ότι δεν θα χρειαστεί να καταλάβουμε την αξία της δημοκρατίας όταν θα την έχουμε χάσει…» Αναδημοσίευση από το Books” Journal, τχ. 51, Ιανουάριος 2015, που κυκλοφορεί. 

Ένα τοξικό νέφος αντιδημοκρατίας έχει σκεπάσει τη χώρα. Ένα νέφος που ξεκινάει από την άρνηση του δημοκρατικού πολιτεύματος και καταλήγει στο μίσος για την ίδια τη δημοκρατία. Νεαρή μαθήτρια υποστηρίζει σε τηλεοπτική εκπομπή ότι στην Ελλάδα έχουμε χούντα, και χαμογελάει με αυταρέσκεια χωρίς να σκέπτεται ότι η ίδια η δήλωσή της αυτοδιαψεύδεται αφού μπορεί και λέει τις απόψεις της χωρίς καμία συνέπεια. Στο σάλο που ξεσπάει, κυρίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, πολλοί σπεύδουν να την υποστηρίξουν. Το εντυπωσιακό είναι ότι ανάμεσα σε αυτούς που την υποστηρίζουν και την αποθεώνουν συγκαταλέγονται και πολλοί που πραγματικά αγωνίστηκαν κατά της δικτατορίας¹. Ακολουθεί η νεολαία του ΣΥΡΙΖΑ που κυκλοφορεί αφίσα με σύνθημα «χούντα δε γνωρίσαμε, ούτε δημοκρατία»². Νέα παιδιά, πολιτικοποιημένα στην Αριστερά, περιφρονούν την Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία, την απεχθάνονται. Χαρακτηριστικά, στην πρόσφατη εκδήλωση της νεολαίας του ΣΥΡΙΖΑ στο πλαίσιο του εορτασμού του Πολυτεχνείου, υπήρχε εισήγηση με τίτλο «Στο όνομα των δημοκρατικών κατακτήσεων και της δημοκρατίας που δεν υπάρχει ακόμη»³. Όλα αυτά, παρ’ ότι στο φεστιβάλ της Νεολαίας του ΣΥΡΙΖΑ, τον Οκτώβριο του 2014, ακόμα και ο Αλέξης Τσίπρας αισθάνθηκε την ανάγκη να διαφοροποιηθεί από αυτή την αντιδημοκρατική επιδημία λέγοντας στους νεολαίους του κόμματός του ότι «όμως στην Ελλάδα έχουμε ακόμα δημοκρατία. Τραυματισμένη από τις πολιτικές των μνημονίων, αλλά ζωντανή. Αυτή τη δημοκρατία ο λαός και η νεολαία του θα την υπερασπιστούν, όπως ορίζει το Σύνταγμα της χώρας»⁴.

Οι ακροαριστεροί της ΑΝΤΑΡΣΥΑ διαδηλώνουν στην επέτειο του Πολυτεχνείου φωνάζοντας «ένα, δύο, τρία Πολυτεχνεία, η χούντα δεν έπεσε το ’73».

Διάσημοι καλλιτέχνες δεν χάνουν την ευκαιρία να δείξουν πόσο επαναστάτες είναι δηλώνοντας ότι «επιτέλους ζω κι εγώ την καινούργια δικτατορία»⁵.

«Δεν υπάρχει δημοκρατία πουθενά» υποστηρίζει ο πατέρας του απεργού πείνας Ανδρέα-Δημήτρη Μπουρζούκου⁶, σημειώνοντας πως «ένας νέος που δεν έχει μπροστά του την ουτοπία, δεν πάει πουθενά». Ενώ οι καθηγητές Μέσης Εκπαίδευσης που πήραν μέρος στη γενική συνέλευση της Ε΄ ΕΛΜΕ εξέδωσαν ανακοίνωση στην οποία αποκαλούν τη δημοκρατία (την οποία αναφέρουν σε εισαγωγικά) ως «κράτος δολοφόνων»⁷.

Ταυτόχρονα, στο δεξιό άκρο του πολιτικού φάσματος το μίσος εναντίον της δημοκρατίας είναι ασυγκράτητο. «Θα καταργήσουμε τη δημοκρατία», δηλώνει χωρίς ενδοιασμούς ο υπόδικος αρχηγός της Χρυσής Αυγής Νίκος Μιχαλιολάκος⁸, που δηλώνει ανερυθρίαστα ότι«ο στρατηγικός, ο απώτερος στόχος είναι να πάρουμε την εξουσία, δεν υπάρχει άλλος… Να πάρουμε την εξουσία σημαίνει να καταργήσουμε τη δημοκρατία».

Με όσα αναφέρθηκαν παραπάνω δεν είναι περίεργο ότι 30% των κατοίκων αυτής της χώρας πιστεύουν ότι «τα πράγματα ήταν καλύτερα στη δικτατορία»⁹.

Τι είναι δημοκρατία – ή backtobasics

Αυτή η άρνηση της δημοκρατίας μάς οδηγεί στην ανάγκη να θυμηθούμε ξανά τι είναι δημοκρατία. Πέρα από τις συνεχιζόμενες θεωρητικές διαμάχες, ένα πολύ μεγάλο μέρος των μελετητών συμφωνεί πως ο ελάχιστος ορισμός του Σουμπέτερ,¹⁰ ότι «δημοκρατία είναι ο συνδυασμός της λαϊκής κυριαρχίας και του κανόνα της πλειοψηφίας», περιγράφει με ακρίβεια την ουσία του πολιτεύματος. Θα μπορούσε επίσης να συμπληρωθεί και με τον ορισμό του Πόππερ, ότι «δημοκρατία έχουμε όταν, για να αλλάξουμε κυβέρνηση, δεν πρέπει να καταφεύγουμε σε αιματοχυσία»¹¹.

Φαίνεται να το ξεχνάμε ή να το υποτιμούμε, αλλά η Δημοκρατία είναι κορυφαία κατάκτηση της ανθρωπότητας. Προέκυψε από τη νεωτερικότητα ως άρνηση της φεουδαρχίας και των ελέω Θεού βασιλέων. Η αρχή της πλειοψηφίας, δηλαδή η λαϊκή κυριαρχία, θεμελιώνει ότι η πολιτική εξουσία πηγάζει από τους πολίτες και όχι από κληρονομικές ή μεταφυσικές ιδιότητες. Είναι η πολιτική ενηλικίωση του ανθρώπινου γένους.

Θα μπορούσε κάποιος να σχολιάσει ότι αυτά είναι αυτονόητα στις σύγχρονες κοινωνίες. Δυστυχώς, δεν είναι καθόλου αυτονόητα. Δεκάδες χώρες ζουν σε καθεστώτα που δεν μπορούν να υπαχθούν στους ορισμούς που προαναφέραμε. Δεκάδες χώρες ζουν σε αντιδημοκρατικά, αυταρχικά, ολοκληρωτικά, δικτατορικά καθεστώτα. Υπάρχουν ακόμα και σήμερα χώρες όπου οι ελεύθερες εκλογές είναι αδιανόητες και υπάρχουν χώρες όπου οι κληρονόμοι αυτοδίκαια ασκούν την πολιτική εξουσία.

Ειδικά στον ευρωπαϊκό πολιτικό πολιτισμό έχει επικρατήσει εκείνη η μορφή της δημοκρατίας η οποία αποκαλείται φιλελεύθερη δημοκρατία, που στο δίπολο λαϊκή κυριαρχία και κανόνας της πλειοψηφίας, προσθέτει τις εγγυήσεις του κράτους δικαίου και της προστασίας των μειονοτήτων.

Μπορεί να έχει κανείς πολλές επιφυλάξεις και ενστάσεις για πτυχές του δημοκρατικού πολιτεύματος, τόσο γενικότερες όσο και για όσα ισχύουν στην Ελλάδα. Δύσκολα, όμως, θα μπορούσε να αρνηθεί δύο κρίσιμες διαπιστώσεις:

Πρώτον,ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι, μακράν, η καλύτερη μέθοδος κοινωνικής συμβίωσης που έχει εφαρμοστεί στην ανθρωπότητα.

Δεύτερον, ότι η Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία, από τη μεταπολίτευση του 1974 και μετά, είναι, επίσης μακράν, η πληρέστερη και ουσιαστικότερη μορφή δημοκρατίας από τη σύσταση του ελληνικού εθνικού κράτους.

Με τα λόγια ενός έγκυρου μελετητή, «υποστηρίζω τη φιλελεύθερη δημοκρατία, δέχομαι ότι έχει ατέλειες, και πιστεύω ότι θα μπορούσε στο μέλλον να αναπτυχθεί ένα καλύτερο σύστημα. Επίσης πιστεύω ότι κάποιες ιδέες είναι καλύτερες από κάποιες άλλες, αλλά καμία ιδέα δεν μπορεί να διεκδικήσει την αιώνια αλήθεια»¹².

Εάν ισχύουν όσα προαναφέρθηκαν, τότε γιατί αυτή η αμφισβήτηση, από αριστερά και δεξιά, εάν έχουμε δημοκρατία στην Ελλάδα; Γιατί αυτή η απαξίωση του δημοκρατικού κεκτημένου της μεταπολίτευσης; Γιατί αυτό το αντιδημοκρατικό δηλητήριο στο νου και τις καρδιές των νέων ανθρώπων;

Η αντιδημοκρατική κουλτούρα της μεταπολίτευσης

Για να απαντήσουμε στο ερώτημα της προηγούμενης παραγράφου είναι απαραίτητη μια σύντομη αναδρομή στο πώς αντιμετώπισαν το δημοκρατικό πολίτευμα οι πολιτικές δυνάμεις της μεταπολίτευσης. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό παράδοξο: σε μια περίοδο θεσμικής συγκρότησης και ωρίμανσης του δημοκρατικού πολιτεύματος, όπως είναι η μεταπολίτευση, ο λόγος υπεράσπισης των θεμελιωδών αρχών της είναι ιδιαίτερα ισχνός και ελλειμματικός. Από την οπτική γωνία του περί δημοκρατίας λόγου, η μεταπολίτευση και οι κομματικοί σχηματισμοί έχουν να παρουσιάσουν αρνητικό ισοζύγιο.

Στα αριστερά του πολιτικού φάσματος κυριάρχησαν για πολλά χρόνια το ΠΑΣΟΚ και το ΚΚΕ. Και τα δύο κόμματα είχαν έναν ιδιαιτέρως απαξιωτικό για τη δημοκρατία λόγο. Το ΠΑΣΟΚ, υπό την επήρεια των νεομαρξιστικών θεωριών περί κέντρου και περιφέρειας, έριχνε όλο το βάρος του στην καταγγελία του επάρατου αμερικανικού ιμπεριαλισμού και της Δεξιάς και ελάχιστα ενδιαφερόταν για την υπεράσπιση της δημοκρατίας η οποία, σύμφωνα με τις θεωρίες των Πωλ Μπαράν και Πωλ Σουήζυ,¹³ δεν ήταν τίποτα περισσότερο από το περικάλυμμα του καπιταλισμού. Οι δημοκρατικοί θεσμοί για την ιδεολογία του ΠΑΣΟΚ ήταν δευτερεύοντες, δεδομένης της περίφημης δήλωσης του Ανδρέα στην Κοζάνη, «δεν υπάρχουν θεσμοί παρά μόνο ο λαός»¹⁴. Ο λαϊκισμός του ΠΑΣΟΚ είχε έντονα στοιχεία αμφισβήτησης της φιλελεύθερης δημοκρατίας, παρ’ ότι δεν ήταν θεμελιωδώς αντιδημοκρατικός.

Από την πλευρά του, το ΚΚΕ περιφρονούσε βαθύτατα το δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο αποκαλούσε «αστική δημοκρατία» και δήλωνε σε όλους τους τόνους ότι αγωνίζεται για να το καταργήσει και να το αντικαταστήσει με τη «σοσιαλιστική – λαϊκή δημοκρατία», παρόμοια με εκείνα τα καθεστώτα που κατέρρευσαν το 1989, όπως το καθεστώς της Ανατολικής Γερμανίας πίσω από το τείχος του Βερολίνου.

Στα δεξιά του πολιτικού φάσματος κυριάρχησε η Νέα Δημοκρατία, ένα αστικό και φιλοευρωπαϊκό δημοκρατικό κόμμα, που όμως δεν έδωσε μεγάλες μάχες για την ιδεολογική υπεράσπιση της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Παρ’ ότι ο ιδρυτής της, Κωνσταντίνος Καραμανλής, είχε το πολιτικό σθένος να δηλώσει στη Βουλή ότι «η Eλλάς ανήκει εις τον δυτικόν κόσμο»¹⁵, οι επίγονοί του σύντομα προσχώρησαν στο λαϊκισμό που είχε εισαγάγει πρώτο το ΠΑΣΟΚ, και πολλές φορές πλειοδότησαν. Το ζεύγος λαϊκισμός και δημοκρατία είναι σε μόνιμη ένταση, και η κυριαρχία του πρώτου σε βάρος του δεύτερου για μεγάλο χρονικό διάστημα αναπόφευκτα οδηγεί σε μείωση της δημοκρατικής συνείδησης στο κοινωνικό σώμα.

Οι φιλοευρωπαϊκές δυνάμεις που μιλούσαν για την ανάγκη εμβάθυνσης της δημοκρατίας και τη θεσμική της ολοκλήρωση ήταν, όντως, μειοψηφικές στο πολιτικό σύστημα της μεταπολίτευσης.

Είναι ιδιαίτερα δύσκολο να ανιχνευτεί στον δημόσιο λόγο της μεταπολίτευσης μια ιδεολογικά συγκροτημένη υπεράσπιση της φιλελεύθερης – αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, παρόμοια με εκείνη που διατρέχει τα κείμενα των υπερασπιστών της στον δυτικό κόσμο, που με κάθε ευκαιρία υπογραμμίζουν το Our Democracy (η Δημοκρατία ΜΑΣ)¹⁶.

Ένα από τα ελάχιστα πολιτικά κείμενα στη μεταπολίτευση που ήταν πραγματικός λόγος περί δημοκρατίας ήταν η πολιτική πρόταση του ΚΚΕ εσωτερικού «Οι Στόχοι του Έθνους»¹⁷. Η πρόταση αυτή κατατέθηκε, υποστηρίχθηκε από μεγάλο αριθμό διανοουμένων, αλλά δεν έγινε πολιτικά αποδεκτή από την ελληνική κοινωνία. Αποδοκιμάστηκε εκλογικά και περιθωριοποιήθηκε πολύ σύντομα.

Δημοκρατία και κρίση

Η Ελλάδα εισήλθε στην κρίση κουβαλώντας όλο αυτό το απόθεμα απαξιωτικού λόγου περί Δημοκρατίας. Σταδιακά, η κοινωνία είχε διαμορφώσει μια εργαλειακή σχέση με τη Δημοκρατία. Ήταν καλή όσο εξασφάλιζε ευημερία. Δεν ήταν μια κοινωνική αυταξία. Κατά συνέπεια, σε ένα τέτοιο καθεστώς που ζούμε, όλα επιτρέπονται. Ακόμα και η πολιτική βία. Η «καλή» βία, η βία των «δικών μας».

Έτσι, οι λαϊκιστές πολιτικοί δημιούργησαν έναν νέο Μύθο: για την κρίση ευθύνεται η μεταπολίτευση, δηλαδή η δημοκρατία. Είτε επειδή δεν είχαμε ποτέ πραγματική δημοκρατία (αριστερή εκδοχή) είτε επειδή το ίδιο το δημοκρατικό πολίτευμα είναι εγγενώς κακό (δεξιά παραλλαγή). Σιγά σιγά, αυτή η αντίληψη έγινε ηγεμονική και έφυγε από τον στενό κύκλο των ακραίων. Υιοθετήθηκε από τους ριζοσπάστες τόσο της Αριστεράς όσο και της Δεξιάς και, εν τέλει, έγινε «κοινός νους».

Όπως εύστοχα επισημαίνει ο Μανδραβέλης,

δεν πρέπει, λοιπόν, να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι η Χρυσή Αυγή συγκέντρωσε το δεύτερο υψηλότερο ποσοστό (14%) των ψηφοφόρων στις ηλικίες 18-24 (Public Issue, εκλογές 2012: η ακτινογραφία της ψήφου). Αν μια πολιτικοποιημένη μαθήτρια, όπως ήταν εκείνη στο πάνελ, δεν έχει καταλάβει τη διαφορά Δημοκρατίας και χούντας, τι θα κάνουν τα πιο απολιτίκ παιδιά; Δεν θα πιστέψουν ότι «μια άλλη χούντα είναι εφικτή και πιθανώς να είναι καλύτερη;»¹⁸

Η δημοκρατία παρέμεινε ανυπεράσπιστη. Οι φαντασιώσεις περί χούντας διαπέρασαν οριζόντια το πολιτικό φάσμα, ιδίως στις νεότερες γενιές. Συνέβαλε καθοριστικά στην εδραίωση αυτών των φαντασιώσεων η πρακτική των καταλήψεων δημόσιων κτιρίων ως καρικατούρα της κατάληψης του Πολυτεχνείου το 1973¹⁹. Όπως ορθά επισημαίνει ο Παπαθεοδώρου, «η μεταπολιτευτική ιδεολογική χρήση του Πολυτεχνείου εξελίχθηκε σε κεντρικό ρητορικό τόπο μιας μόνιμης πολιτικής κολακείας και μιας ευκαιριακής κοινωνικής επιτρεπτικότητας, που δικαιολογούσε όχι μόνο τη νεανική απαιδευσία αλλά και τη νεανική βία, ταυτόχρονα»²⁰. Η εύστοχη επισήμανση του Σιακαντάρη ότι «η άρνηση της διάκρισης της δικτατορίας από τη δημοκρατία διευκολύνει το έργο εκείνων των πολιτικών δυνάμεων που μπορούν να ζήσουν και χωρίς δημοκρατία»²¹ μάλλον απευθύνεται σε ώτα μη ακουόντων.

Έτσι φτάσαμε και σε μια ακόμα θεμελιώδη παρανόηση. Οι φαντασιώσεις περί «άμεσης δημοκρατίας» διεσπάρησαν σε όλο το κοινωνικό σώμα. Η φιλελεύθερη – αντιπροσωπευτική δημοκρατία έγινε έρμαιο στα χέρια μειοψηφιών που η αμεσοδημοκρατικές πρακτικές τους είναι ευθέως αντίθετες με τις δημοκρατικές αρχές. Οι δυναμικές μειοψηφίες θεωρούσαν και θεωρούν ότι μπορούν να μιλάνε στο όνομα του συνόλου. Ίσως στο σημείο αυτό να εντοπίζεται το σημαντικότερο δημοκρατικό έλλειμμα της μεταπολίτευσης.

Μελαγχολικός επίλογος

Πολλές φορές, ακούγοντας και διαβάζοντας αυτό τον αντιδημοκρατικό λόγο, μου έρχεται στο μυαλό το βιβλίο του Romain Slocombe Κύριε Διοικητά²². Εκεί, ο γάλλος φασίστας ακαδημαϊκός Πωλ-Ζαν Υσσόν, στην επιστολή με την οποία καταδίδει στις γερμανικές αρχές κατοχής τη νύφη του ως Εβραία, κάθε φορά που αναφέρεται στη Γαλλική Δημοκρατία πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο την αποκαλεί «πόρνη» (La Gueuse). Το μίσος του για τη δημοκρατία ξεχειλίζει σε όλο το κείμενό του. Ακριβώς όπως ο λόγος του μίσους έχει κατακλύσει την ελληνική πολιτική ζωή.

Πώς μπορούμε να αντιδράσουμε σε αυτή την αντιδημοκρατική πανώλη; Ο λόγος, ακόμα και ο αντιδημοκρατικός, αντιμετωπίζεται με λόγο. Επί χάρτου, θα μπορούσε κανείς να προτείνει στα κόμματα του δημοκρατικού τόξου να εντάξουν στον πολιτικό τους λόγο την ανάγκη υπεράσπισης της δημοκρατίας και να αντιταχθούν αποφασιστικά στις αμεσοδημοκρατικές, δηλαδή αντιδημοκρατικές, πρακτικές. Δεδομένων των συνθηκών και του γενικευμένου λαϊκισμού κάτι τέτοιο μοιάζει ανέφικτο. Όμως, «ας πούμε και μια αλήθεια κι ας πέσει στο γιαλό»²³.

Εύχομαι και ελπίζω ότι δεν θα χρειαστεί να καταλάβουμε την αξία της δημοκρατίας όταν θα την έχουμε χάσει…

---

1 Δες ενδεικτικά δηλώσεις του Νίκου Μανιού: «Χούντα δεν ζήσαμε, λένε τα παιδιά, μα ούτε και δημοκρατία. Ποια είναι η διαφορά με τη χούντα; Τώρα δεν έχουμε δημοκρατία, είναι μια διαρκής διολίσθηση που καταργεί τον κοινοβουλευτικό έλεγχο»,http://stokokkino.gr/article/1000000000000530/NManios-Autoi-pou-kubernoun-simera-einai-paidia-tis-xountas-tou-67#sthash.L9Gg3c47.dpuf. Στο ίδιο μήκος κύματος και ο εκφωνητής της κατάληψης του Πολυτεχνείου Δημήτρης Παπαχρήστος υποστηρίζει ότι «ζούμε μέσα σε μια ψευδεπίγραφη δημοκρατία που τη χρησιμοποιούν για να νομιμοποιούν πράγματα και καταστάσεις που ούτε δικτατορίες θα μπορούσαν να επιβάλουν».http://www.loutrakiblog.gr/2014/11/o_14.html

2 Δες http://www.thetoc.gr/politiki/article/neolaia-suriza-xounta-de-gnwrisame-oute-dimokratia

3 Αθηνά Αθανασίου, «Στο όνομα των δημοκρατικών κατακτήσεων και της δημοκρατίας που δεν υπάρχει ακόμη», Ομιλία στην κεντρική εκδήλωση της Νεολαίας ΣΥΡΙΖΑ στο πλαίσιο του εορτασμού του Πολυτεχνείου, «Πέρα από την ανάθεση, στο δρόμο για τη χειραφέτηση»(16/11/2014, Τεχνόπολις).http://rednotebook.gr/2014/11/sto-onoma-ths-dhmokratias-poy-denyparxei-akoma/#.VGrMOBQXXg4.facebook

4 Δες http://www.parapolitiki.com/2014/10/akyro-telika-den-exoume-xounta-alla-dimokratia-to-eipe-o-tsipras.html#sthash.PgRQlUkz.dpuf

5 Βασίλης Παπακωνσταντίνου: «Επιτέλους ζω κι εγώ την καινούργια δικτατορία»,http://www.theinsider.gr/index.php/index.php?option=com_content&view=article&id=31503%3A–l——r&catid=68%3Apeople&Itemid=48. Παράλληλα, είναι ενδεικτικό ότι τόσο στην αποθέωση της μαθήτριας όσο και στη συκοφάντηση της δημοκρατίας πρωτοστατούν γνωστοί λαϊκιστές καλλιτέχνες, όπως ο Λάκης Λαζόπουλος.

6 Δες http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768&subid=2&pubid=64102454

7 Δες http://www.alfavita.gr/arthron/

8 Έλλη Ζώτου, «Βίντεο ντοκουμέντο – Ν. Μιχαλολιάκος: Θα καταργήσουμε τη δημοκρατία», Αυγή27.10.2014, http://www.avgi.gr/article/4565182/binteo-ntokoumento-n-mixaloliakos-tha-katargisoume-ti-dimokratia

9 Δες μηνιαίο βαρόμετρο της Metron Analysis στις 21 Απριλίου 2013. Δημοσκόπηση – σοκ: Το 30% θεωρεί πως «στη Χούντα ήταν καλύτερα τα πράγματα»,http://newpost.gr/post/209425/dimoskopisi-sok-to-30-theorei-pos-sti-xounta-itan-kalutera-ta-pragmata. Επίσης το 59%των ερωτηθέντων θεωρεί πως σε θέματα ασφάλειας η κατάσταση επί χούντας ήταν καλύτερη, και το 46% πιστεύει πως τότε η κατάσταση διαβίωσης ήταν καλύτερη.

10 Δες Joseph Schumpeter, Καπιταλισμός, σοσιαλισμός και δημοκρατία, Παπαζήσης, 2006.

11 Δες Karl Popper, Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της, Παπαζήσης, 2003. 

12 Cas Mudde, “Liberal democracies and the extremist challenges of the early 21^st century”,Nordic Journal of Human Rights, 21:4 (2003), 429-440.

13 P.A. Baran – P.M. Sweezy, Μονοπωλιακός καπιταλισμός: ανατομία του ιμπεριαλισμού,Gutenberg, 1975. Χαρακτηριστικό απόσπασμα: «ο ισχυρισμός ότι μια τέτοια κοινωνία είναι δημοκρατική χρησιμεύει στο να συγκαλύπτει την αλήθεια» (σελ. 396).

14 Δες Νίκος Αλιβιζάτος, «Ίσως τα καταφέρουμε», AthensVoice, τεύχος 347, 18 Μαΐου 2011.

15 Στις 11 Δεκεμβρίου 1974, ο Kωνσταντίνος Kαραμανλής λέει τα παραπάνω στη Bουλή, και ο Ανδρέας Παπανδρέου του απαντά: «Προτιμούμε να ανήκουμε εις τους Έλληνας».

16 Δες την περίφημη ομιλία του προέδρου Ομπάμα για τη νομιμοποίηση των μεταναστών,
“Obama: Don’t Make Immigration ‘Dealbreaker,’ ‘Not How Our Democracy Works’”
http://www.breitbart.com/Breitbart-TV/2014/11/22/Obama-Dont-Make-Immigration-Dealbreaker-Not-How-Our-Democracy-Works

17 Λεωνίδας Κύρκος, Στιγμές ΙΙΙ (επιμέλεια: Βαγγέλης Τζούκας), Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2009. 

18 Πάσχος Μανδραβέλης, «Το μάθημα που δεν έγινε», Η Καθημερινή, 12 Νοεμβρίου 2014.

19 Πέτρος Παπασαραντόπουλος «Ένα διαχρονικό φαινόμενο: η καρικατούρα των καταλήψεων» στο Εξτρεμισμός και πολιτική βία στην Ελλάδα – το BigBang της Χρυσής Αυγής, Επίκεντρο, 2014.

20 Γιάννης Παπαθεοδώρου, «Αλίμονο στους νέους», http://dimartblog.com/2014/11/17/alimono-stous-neous/

21 Γιώργος Σιακαντάρης, «Χούντα δεν γνωρίσαμε ούτε δημοκρατία – Επιστολή στη νεολαία ΣΥΡΙΖΑ», http://www.athensvoice.gr/

22 Romain Slocombe, Κύριε Διοικητά, Πόλις, 2014.

23 Στίχοι του Διονύση Σαββόπουλου από το τραγούδι «Σημαία από νάυλον», 1971.

Δημοσιεύτηκε στο Books” Journal, Παρεμβάσεις Τεύχος 51