Νορμπέρτο Μπόμπιο: Άοπλοι όλου του κόσμου ενωθείτε!

Από τον Θανάση Γιαλκέτση,  Εφημερίδα των Συντακτών

Συμπληρώθηκαν φέτος δέκα χρόνια από τον θάνατο του Ιταλού φιλοσόφου Νορμπέρτο Μπόμπιο (1909-2004). Μια καλή αφορμή για να ακούσουμε ξανά τη φωνή αυτού του σημαντικού στοχαστή, όπως φτάνει σε μας από μια ομιλία που εκφώνησε.

 Η λογική της ισχύος είναι εκείνη των απόλυτων αντιθέσεων, της ασυμβατότητας μεταξύ δύο συστημάτων αξιών ή συμφερόντων, του «ή το ένα ή το άλλο». Ή Ρώμη ή Καρχηδόνα. Αν η Ρώμη νικήσει, δεν θα μείνει ούτε πέτρα στην Καρχηδόνα. Ουαί τοις ηττημένοις! Υπάρχει σε κάθε υποκείμενο της βούλησης για δύναμη η αυταπάτη της τελικής λύσης. Οσοι ανήκουν στη δική μου γενιά έχουν μάθει καλά τι εννοούμε «τελική λύση». Για να αναφέρω ένα επίκαιρο παράδειγμα, αν τεθεί το πρόβλημα της σύγκρουσης μεταξύ του κράτους του Ισραήλ και των Παλαιστινίων ως σχέση ριζικής αντίθεσης, «ή εμείς ή εκείνοι», η τελική λύση θα είναι ή η καταστροφή του κράτους του Ισραήλ ή η εξόντωση των Παλαιστινίων από το κράτος του Ισραήλ. Στο σύμπαν που κυριαρχείται από τη λογική της ισχύος, κάθε συμφωνία συνάπτεται πάντοτε με τον όρο «ούτως εχόντων των πραγμάτων». Αυτό ισοδυναμεί με το να λέμε ότι κάθε σύμφωνο ειρήνης είναι στην πραγματικότητα μια ανακωχή, η οποία διαρκεί μέχρις ότου ένα από τα μέρη θεωρήσει ότι ήλθε η κατάλληλη στιγμή για να επιλύσει τη σύγκρουση με τον μοναδικό τρόπο με τον οποίο επιλύεται μια ριζική σύγκρουση, με την ολική επίτευξη των δικών του σκοπών και με την εκμηδένιση των σκοπών των άλλων. Υπερβάλλω λίγο, το αναγνωρίζω, ακόμα και με τίμημα να θεωρηθώ προφήτης συμφορών ή, ηπιότερα, ο άνθρωπος που φέρνει κακές ειδήσεις.

Το κάνω επειδή το να εναποθέτουμε τις ελπίδες μας στην ισορροπία του τρόμου, η οποία είναι, προσέξτε, το μοναδικό επιχείρημα που υιοθετούν όσοι υποτιμούν δραστικά τους κινδύνους, είναι ένα λάθος και μια απερισκεψία. Σημαίνει ότι δεν αντιλαμβανόμαστε την τρομερή σοβαρότητα της κατάστασης και συνεπώς δεν είμαστε σε θέση να την αλλάξουμε. Να την αλλάξουμε; Πώς όμως μπορούμε να την αλλάξουμε; Θα πρέπει να ξεκινήσουμε από την παρατήρηση ότι εκείνοι που δεν έχουν όπλα και που δεν προτίθενται να αποκτήσουν, και που ακόμα και αν είχαν δεν θα τα χρησιμοποιούσαν, είναι η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων πάνω σε αυτή τη Γη. Με βάση αυτήν την απλή και αδιαμφισβήτητη παρατήρηση, η μοναδική συνταγή σωτηρίας που θα συμβούλευα να προτείνουμε είναι: «Αοπλοι όλου του κόσμου ενωθείτε!».

Οσοι δεν έχουν άλλο όπλο εκτός από τη νοημοσύνη, την ικανότητα να κατανοούν και να αξιολογούν και να επικοινωνούν με τους άλλους μέσω του λόγου οφείλουν να καταβάλλουν κάθε προσπάθεια για να αποκαταστήσουν την εμπιστοσύνη στον διάλογο. Και πρώτα απ’ όλα στον διάλογο με εκείνους που βρίσκονται από την άλλη πλευρά και που μέχρι χτες είχαμε πιστέψει ότι είναι ανίκανοι να σκεφτούν και να συζητήσουν. Είναι δύσκολο, το γνωρίζω. Αλλά για τον άοπλο (και εδώ μιλάω για άοπλους) δεν βλέπω άλλο δρόμο. Χρειάζεται να συμβάλουμε στο να πέσουν τα πολλά τείχη του Βερολίνου, που καθένας μας έχει υψώσει μεταξύ του εαυτού του και όσων σκέφτονται διαφορετικά. Και για να αρχίσουμε, χρειάζεται να αποφεύγουμε να διαιρούμε τον κόσμο σε κόκκινους και μαύρους και, αφού τον έχουμε διαιρέσει, να τασσόμαστε πάντοτε με το μέρος των κόκκινων εναντίον των μαύρων ή με το μέρος των μαύρων εναντίον των κόκκινων. Χρειάζεται να μην αποδεχόμαστε το πνεύμα της σταυροφορίας, να το αφήνουμε στους φανατικούς όλων των αιρέσεων. Η ανεκτικότητα για τις ιδέες των άλλων είναι η πρώτη προϋπόθεση για να αξιώνουμε από τους άλλους τον σεβασμό των δικών μας ιδεών. Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι ένας κόσμος διαιρεμένος σε αντιτιθέμενα μέρη, που θεωρούν ότι δεν υπάρχει περιθώριο συμφιλίωσης μεταξύ τους και δεν κατορθώνουν να διαβλέψουν άλλη λύση στον ανταγωνισμό τους εκτός από εκείνη που μπορεί να πηγάσει από τη χρήση της βίας, οδηγείται αργά ή γρήγορα προς την παγκόσμια ανάφλεξη, προς μια πρωτόγνωρη καταστροφή. Μίλησα για τον διάλογο.

Η ηθική του διαλόγου αντιτίθεται διαμετρικά στην ηθική της ισχύος. Κατανόηση εναντίον καταπίεσης. Σεβασμός του άλλου ως υποκειμένου εναντίον της υποβάθμισης του άλλου σε αντικείμενο. Ο διάλογος προϋποθέτει την καλή πίστη και εδραιώνεται μόνο πάνω στη βάση της αναγνώρισης του άλλου ως προσώπου, όχι μόνο με τη νομική έννοια αλλά και με την ηθική. Αντίθετα, η ισχύς αναγνωρίζει μόνον τον εαυτό της. Φυσικά, δεν αρκεί να μιλάς για να κάνεις διάλογο. Και οι ισχυροί μερικές φορές μιλούν μεταξύ τους. Τον λόγο τον χρησιμοποιούν όμως κυρίως για να κρύβουν τις αληθινές τους προθέσεις παρά για να τις εκδηλώνουν, για να εξαπατούν μάλλον παρά για να μεταδίδουν κάποια αλήθεια, ή για να απειλούν, να φοβίζουν, να εκβιάζουν. Και ο λόγος μπορεί να χρησιμοποιείται ως εργαλείο κυριαρχίας. Διαφορετικός θα πρέπει να είναι ο τρόπος με τον οποίο μιλάει εκείνος που κάνει διάλογο, εκείνος που αποδέχεται τον διάλογο ως μέσο επικοινωνίας με τον άλλον. Ο λόγος του διαλεγόμενου ή είναι ένας ορθολογικός λόγος ή δεν υπηρετεί τον σκοπό του. Κινδυνεύει μάλιστα να υπηρετεί τον αντίθετο σκοπό. Ορθολογικός λόγος σημαίνει λόγος συνυφασμένος με επιχειρήματα υπέρ και κατά, κριτικός αλλά ταυτόχρονα διαθέσιμος να υποβληθεί και ο ίδιος σε κριτική, όσο το δυνατόν αντικειμενικός και μη προσωποποιημένος. Ενας λόγος που πρέπει να βασίζεται περισσότερο στην αυστηρότητα του συλλογισμού και στην απόδειξη των γεγονότων και όχι στην επίκληση συναισθημάτων. Και πρέπει να είναι δύσπιστος προς τις απλουστεύσεις, τα ρυθμικά συνθήματα, τις φράσεις που κραυγάζουμε υψώνοντας τις γροθιές μας. Με αυτό δεν θέλω να υποστηρίξω ότι ένας ορθολογικός λόγος δεν πρέπει να επικαλείται αξίες. Υπάρχει μια πρωταρχική αξία, το δικαίωμα στη ζωή, που πρέπει να την έχουμε πάντα υπόψη μας.

Και όταν μιλώ για το δικαίωμα στη ζωή, μιλώ και για το δικαίωμα εκείνων που δεν έχουν ακόμα γεννηθεί, που δεν θα μπορέσουν να γεννηθούν αν συμβεί το πυρηνικό ολοκαύτωμα. Δεν πρέπει να τρέφουμε αυταπάτες, αλλά ούτε και να αποδεχόμαστε υποτακτικά ένα πεπρωμένο θανάτου. Πριν από λίγο καιρό, στο τέλος ενός συμποσίου για την ποινή του θανάτου, σε έναν συνομιλητή μου που μου είπε ότι όσοι ζητούν την κατάργηση αυτής της ποινής είναι μια μειονότητα λογίων πολύ απομακρυσμένων από τον λεγόμενο «κοινό νου» των ανθρώπων, απάντησα αναφέροντας την αφήγηση για τον αιμοσταγή τύραννο που αναταράζεται πάνω στο κρεβάτι του θανάτου και στους αυλικούς του, που τον ρωτούν γιατί είναι τόσο αναστατωμένος, απαντάει: «Υπάρχουν στο βασίλειό μου τριάντα δίκαιοι που δεν μ’ αφήνουν να κοιμηθώ». Εμείς είμαστε περισσότεροι από τριάντα. Ακόμα και αν ο ύπνος των τυράννων είναι σκληρός σαν την πέτρα, δεν πρέπει να απελπιζόμαστε. Κάποιος από αυτούς ίσως να μας ακούει. Αλλωστε τι άλλο θα μπορούσαμε να κάνουμε;