Εγκώμιο των άχρηστων γνώσεων

Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συντακτών 

Κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας το βιβλίο του διεθνούς φήμης Ιταλού μελετητή Νούτσιο Ορντινε «Η χρησιμότητα του άχρηστου» (μτφρ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, «Αγρα», 2014). Ο Νούτσιο Ορντινε διδάσκει ιταλική λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο της Καλαβρίας. Η ακόλουθη συνέντευξή του δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Micromega». 

• «Η χρησιμότητα του άχρηστου» είναι ένα βιβλίο πολιτικό, ένα μανιφέστο εναντίον της επιθετικότητας του άγριου οικονομικού φιλελευθερισμού, που υποβαθμίζει τα πάντα –ακόμα και την κουλτούρα– σε μια μεγάλη καταναλωτική υπεραγορά. Είναι ένα βιβλίο για να προκαλέσετε την επιθυμία για ενεργητική αντίσταση; 

Ηδη είναι μπροστά στα μάτια όλων το γεγονός ότι κάθε επιμέρους όψη της ζωής των ανθρώπων έχει μολυνθεί από τον ωφελιμισμό, από την αχαλίνωτη ανάγκη να αντλήσουν κέρδος. Κάθε κίνηση που γίνεται ή πρόκειται να γίνει και κάθε λέξη που διατυπώνεται ή πρόκειται να διατυπωθεί τίθενται στην υπηρεσία ενός ωφελήματος, ενός προσωπικού οφέλους. Να γιατί κάθε πράγμα έχει μια τιμή και όλα μπορούν να αγοραστούν. Αρκεί να έχει κανείς τα χρήματα και όλοι οι δρόμοι ανοίγουν. Πρόκειται όμως για έναν ξεπεσμό που διαφθείρει και αποκτηνώνει την ανθρωπότητα σε τέτοιο βαθμό, ώστε να θεωρεί τον ίδιο τον άνθρωπο και τα συναισθήματά του σαν εμπόρευμα προς πώληση. Η ολέθρια λογική του ωφελιμισμού έχει φτάσει να εισβάλλει και σε πεδία στα οποία δεν θα έπρεπε να διαθέτει καμία πρόσβαση: στην εκπαίδευση (τα σχολεία και τα πανεπιστήμια υποβαθμίζονται σε επιχειρήσεις και οι σπουδαστές σε πελάτες), στην υγεία (όπου ακόμα και οι ασθενείς θεωρούνται πελάτες, απλοί αριθμοί στην υπηρεσία προϋπολογισμών που πρέπει να ισοσκελιστούν), στα πολιτιστικά γεγονότα (η προώθηση των λεγόμενων «εύκολων έργων», εκείνων των επιφανειακών έργων που δεν απαιτούν προσπάθειες και απώλεια χρόνου). Αυτό το βιβλίο είναι μια κραυγή αγωνίας εναντίον ενός φαινομένου που διαδίδεται και κατακυριεύει τις ζωές μας. Είναι μια προσπάθεια να αποκατασταθούν λέξεις όπως «δωρεάν» και «ανιδιοτελής», που έχουν ήδη χαθεί από το καθημερινό μας λεξιλόγιο.

• Χρήσιμο/άχρηστο, ανατροπές προοπτικής για να τοποθετήσουμε ξανά στο επίκεντρο την ανθρώπινη ύπαρξη και το δικαίωμά της στην αξιοπρέπεια…

Προσπάθησα να κάνω τους κλασικούς να μιλήσουν, για να προσκαλέσω τους αναγνώστες να ακούσουν τη φωνή τους. Από τον Πλάτωνα ώς τον Ιταλο Καλβίνο –φιλόσοφοι, λογοτέχνες, επιστήμονες– έχουν πλέξει μέσα στους αιώνες ένα εγκώμιο των άχρηστων γνώσεων, εκείνων δηλαδή των γνώσεων που δεν παράγουν κέρδος και επομένως θεωρούνται άχρηστες σε μια κοινωνία στην οποία μετρούν μόνο τα χρήματα και το κέρδος. Αυτοί οι μεγάλοι στοχαστές όμως μας θυμίζουν πάνω απ’ όλα ότι οι άνθρωποι χρειάζονται ακριβώς αυτό που θεωρείται άχρηστο. Γιατί η λογοτεχνία, η τέχνη, η φιλοσοφία, η μουσική, η επιστημονική έρευνα είναι αναγκαίες για να τρέφουν το πνεύμα, για να μας κάνουν να γινόμαστε καλύτεροι, για να εξανθρωπίζουν την ανθρωπότητα. Με δυο λόγια, το βιβλίο βοηθάει να σκεφτούμε για τη χρησιμότητα του άχρηστου και φυσικά για την αχρηστία του χρήσιμου (πόσα πράγματα που μας πουλιούνται ως χρησιμότατα αποκαλύπτονται, αντίθετα, εντελώς άχρηστα;). Μόνο στο εσωτερικό ενός σύμπαντος ξένου προς κάθε μορφή ωφελιμισμού είναι εύκολο να κατανοήσουμε ότι η αξιοπρέπεια του ανθρώπου δεν μετριέται με την ποσότητα χρήματος που κατέχει, αλλά μετριέται αποκλειστικά με τις μεγάλες αξίες που εμπνέουν τη ζωή μας: την αγάπη για το κοινό καλό, για τη δικαιοσύνη, για την ανθρώπινη αλληλεγγύη, για την ανεκτικότητα, για την ελευθερία, για κάθε μορφή πλουραλισμού (πολιτικού, γλωσσικού, πολιτισμικού, θρησκευτικού κ.λπ.). […]

• Το βιβλίο είναι ένα θησαύρισμα σοφίας. Σε αυτό κινείστε από την τέχνη στη λογοτεχνία, από τη φιλοσοφία στην επιστήμη και είναι σίγουρα το αποτέλεσμα των μελετών μιας ζωής. Θέλουμε να μας μιλήσετε γι’ αυτόν τον προσωπικό μόχθο κι αυτήν την προσωπική χαρά και για το πόσο επέδρασε το πάθος σας για τη διδασκαλία.

Είναι αλήθεια: αυτό το βιβλίο μου μαρτυρεί χαρές, ελπίδες, βάσανα ενός καθηγητή ο οποίος προσπάθησε –σε 24 χρόνια διδασκαλίας– να κάνει τους φοιτητές του να κατανοήσουν ότι είναι λάθος να γραφόμαστε στο Πανεπιστήμιο για να περάσουμε μιαν εξέταση ή για να πάρουμε ένα πτυχίο, έτσι όπως δεν πηγαίνουμε στο Λύκειο για να πάρουμε ένα απολυτήριο. Το σχολείο και το Πανεπιστήμιο θα έπρεπε να είναι ευκαιρίες που μας προσφέρει η κοινωνία κυρίως για να γίνουμε καλύτεροι, για να γίνουμε ελεύθεροι άνθρωποι, ικανοί να σκεφτόμαστε κριτικά με το δικό μας μυαλό. Αν οι σπουδαστές –δυστυχώς– δεν υιοθετούν αυτήν την άποψη, η ευθύνη δεν είναι δική τους. Είναι κυρίως ευθύνη της ωφελιμιστικής κοινωνίας, των σχολείων και των Πανεπιστημίων που μετατρέπονται όλο και περισσότερο σε επιχειρήσεις. Σε επιχειρήσεις στις οποίες μετράει μόνο η ποσότητα, ενώ οι σπουδαστές υποβαθμίζονται σε πελάτες. Η υπερβολική έμφαση στην επαγγελματική πλευρά των σπουδών (τα σχολεία και τα Πανεπιστήμια νοούμενα ως τόποι από όπου βγαίνουν διπλωματούχοι και πτυχιούχοι για να ενταχθούν στον κόσμο της αγοράς) κατέληξε να μας κάνει να παραγνωρίζουμε πλήρως την οικουμενική αξία της μορφωτικής λειτουργίας της εκπαίδευσης. Ως σπουδαστής (πριν) και ως καθηγητής (έπειτα) κατανόησα ότι ένας καλός δάσκαλος μπορεί να αλλάξει τη ζωή ενός σπουδαστή. Και γινόμαστε καλοί καθηγητές κυρίως όταν διδάσκουμε με πάθος και αγάπη. Και για να διδάξουμε με πάθος και αγάπη είναι αναγκαίο να γνωρίζουμε αυτό που διδάσκουμε. Ενας καλός καθηγητής μπορεί να σαγηνεύσει τους σπουδαστές του μόνο αν γνωρίζει σε βάθος τους κλασικούς για τους οποίους μιλάει.

• Στην αρχαιοελληνική κουλτούρα εντοπίζονται οι ρίζες της ενότητας της γνώσης εναντίον της διχοτόμησης που διαχωρίζει ανθρωπιστική και επιστημονική κουλτούρα. Ενα από τα διάφορα παραδείγματα που αναφέρετε για την ομορφιά αυτής της ενότητας, η οποία πρέπει να ανακτηθεί, είναι και οι θαυμάσιοι συλλογισμοί του Πουανκαρέ σχετικά με τα μαθηματικά και την αισθητική…

Συχνά εμείς οι ουμανιστές διαπράττουμε το λάθος να θεωρούμε ότι εμείς είμαστε οι μοναδικοί υπερασπιστές των άχρηστων γνώσεων. Αυτό όμως δεν ισχύει. Η καθαρή έρευνα, η βασική έρευνα, η έρευνα που βασίζεται στην περιέργεια έπαιξε σημαντικό ρόλο στο διάβα των αιώνων και για την υπεράσπιση της επιστήμης από τον ωφελιμισμό. Γι’ αυτόν τον λόγο θέλησα να εντάξω ως παράρτημα στο βιβλίο μου το ωραιότατο δοκίμιο του Εϊμπραχαμ Φλέξνερ, ενός από τους ιδρυτές του Institute for Advanced Study του Πρίνστον. Ακριβώς σε αυτό το περίφημο ινστιτούτο –όπου εργάστηκαν ο Αϊνστάιν και άλλοι μεγάλοι επιστήμονες- οι μελετητές μπορούν να εργάζονται ελεύθεροι από κάθε ωφελιμιστική εξάρτηση. Εξάλλου ο ίδιος ο Φλέξνερ αποκαλύπτει τη θεμελιώδη σημασία της «άχρηστης» έρευνας: δίχως τις θεωρητικές μελέτες του Μάξγουελ και του Χερτς για τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα θα ήταν αδιανόητες οι εφευρέσεις του Μαρκόνι. Διόλου τυχαία ο Πουανκαρέ –εκτός από το ότι κατέδειξε τα σημεία επαφής που, μέσα από τις έννοιες της ομορφιάς και της αρμονίας, ενώνουν τη λογοτεχνία με τα μαθηματικά– επέμενε πολύ στο γεγονός ότι ένας επιστήμονας δεν μπορεί να μελετάει τη φύση για ωφελιμιστικούς σκοπούς. Το να διαχωρίζουμε τις επιστήμες του ανθρώπου και τις επιστήμες της φύσης σημαίνει να καταστρέφουμε μια γόνιμη σχέση, η οποία στη διάρκεια πολλών αιώνων έδωσε εξαιρετικούς καρπούς. […]