Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας

Της Όλγας Σέλλα, Καθημερινή, 26.5.13

Η δύσκολη γέννηση και πορεία ενός κράτους. Σύντομη αλλά πλήρης και κατανοητή περιήγηση στη νεότερη Ελλάδα.

«Ημείς δε, αν και ζώμεν εν τω ενεστώτι, εγεννήθημεν όμως προ πολλών αιώνων, και των αιώνων τας αύρας αναπνέομεν. Αυταί αι ιδιοτροπίαι μας, και αι φαντασίαι μας, και αι προπετείς αξιώσεις, μαρτυρούσιν, ότι είμεθα les enfants gâtés de l’ histoire», έγραφε ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος το 1856 στο περιοδικό «Πανδώρα». Οπως ο ίδιος εξηγεί λίγο πιο κάτω, στο ίδιο κείμενο, enfant gâté σημαίνει «διά χαϊδευμάτων κακομαθημένου ή διεφθαρμένου παιδίου, όπως ήδη τινές των κατά την Ευρώπην συγγραφέων ωνόμασαν ημάς», εμάς τους Ελληνες. Από τον Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο δανείζεται τον τίτλο του νέου του βιβλίου ο καθηγητής Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών, Κώστας Κωστής, που πρόσφατα ανέλαβε και επικεφαλής του Megaron Plus, του θεσμού του Μεγάρου Μουσικής που μας φέρνει σε επαφή με τη σύγχρονη σκέψη και τους σύγχρονους δημιουργούς. Το νέο, ογκωδέστατο (900 σελίδων) βιβλίο του, που μόλις προχθές κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Πόλις», έχει τίτλο «“Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας” - Η διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους, 18ος-21ος αιώνας». Ξεκινάει την αφήγησή του από τις πολλαπλές διαδικασίες μετατροπής μιας μικρής επαρχίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σ’ ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος.

Οι συνθήκες της Ευρώπης τότε, οι συνθήκες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι νέες ελίτ που δημιουργήθηκαν, οι συμπεριφορές που διαμορφώθηκαν στην πολιτική διακυβέρνηση του νέου ελληνικού κράτους, οι διχασμοί, το σήμερα και το μέλλον απασχολούν το βιβλίο του, το οποίο μας βοηθάει να κατανοήσουμε πολλές από τις συμπεριφορές και τις συνήθειές μας, τις εθνικές και τις πολιτικές. Από τις σελίδες αυτού του βιβλίου, προδημοσιεύουμε σήμερα κάποια αποσπάσματα. Το σύνολό του είναι μια σύντομη αλλά πλήρης και κατανοητή περιήγηση στις δύσκολες στιγμές της γέννησης και της πορείας του νεότερου ελληνικού κράτους.

«Η Ελλάδα -και στο σημείο αυτό μπορούμε να είμαστε σίγουροι- υπήρξε αρχικά προϊόν μιας ερευνητικής περιέργειας, αλλά και οικονομικών συναντήσεων όσο και πολιτικών αντιπαραθέσεων. Από τα μέσα δε του 18ου αιώνα και μετά, και κρατικών αντιπαραθέσεων στο πλαίσιο του περίφημο Ανατολικού Ζητήματος. (...) Πέρα όμως από αυτό, και ώς ένα βαθμό ως συνέπειά του, η Ελλάδα υπήρξε και προϊόν των σημαντικών μετασχηματισμών που γνωρίζει η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά τον 17ο και 18ο αιώνα. (...)

Περιθωριακές ελίτ

»Εξίσου σημαντική υπήρξε και η διαδικασία ανασύνταξης του οθωμανικού κράτους προκειμένου να αντιμετωπίσει τους εξωτερικούς και εσωτερικούς αντιπάλους του. Η εν λόγω διαδικασία θα οδηγήσει σε μορφές διακυβέρνησης οι οποίες επέτρεψαν στις ελληνόφωνες ορθόδοξες ελίτ, που είχαν συγκροτηθεί γύρω από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, να συγκροτήσουν ένα επικοινωνιακό και πολιτικό δίκτυο, πρωτοφανές για τα δεδομένα της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, αλλά συνάμα και να εκθρέψει φιλοδοξίες που μέχρι τότε ήσαν αδιανόητες. (...) Αλλά όπως και να έχει το πράγμα, ο Πόλεμος της Ανεξαρτησίας πραγματοποιήθηκε από εκείνους που βρίσκονταν ή κινδύνευαν να βρεθούν στο περιθώριο της εξουσίας, μέσα στο πλαίσιο της οθωμανικής διοίκησης πάντοτε, αλλά και από άλλους εκτοπισμένους ή απλώς απόμακρους από την εξουσία. Πρόκειται για ομάδες που η βιβλιογραφία προσδιορίζει ως “περιθωριακές ελίτ”. (...)

Η ίδρυση, λοιπόν, του ελληνικού κράτους υπήρξε προϊόν τόσο διεθνών όσο και εγχώριων διεργασιών που αναδιέταξαν τη θέση των ορθόδοξων πληθυσμών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Πριν απ’ όλα, υπήρξε ένας αγώνας χριστιανών εναντίον μουσουλμάνων, του οποίου την ηγεσία διεκδίκησαν μερίδες των αρχόντων των ορθοδόξων. Οι εξελίξεις όμως του Αγώνα περιόρισαν, από κάθε άποψη, τις φιλοδοξίες τους και τελικά οδήγησαν στην καταστροφή τους, ενώ οι γεωγραφικές, και στη συνέχεια κρατικές διαστάσεις της ελληνικής ελευθερίας περιορίστηκαν σ’ ένα μικρό κομμάτι του Νότου της Βαλκανικής Χερσονήσου. Τον λόγο τώρα είχαν όχι οι Φαναριώτες, αλλά οι τοπικοί προύχοντες που διεκδίκησαν, ο καθένας για λογαριασμό της ομάδας στην οποία ανήκε, την εξουσία, για να οδηγήσουν τελικά τον Αγώνα στα πρόθυρα της ήττας. Η Ναυμαχία του Ναυαρίνου, “an untoward event” σύμφωνα με την αγγλική διπλωματική ορολογία, οδήγησε τελικά στη δημιουργία του ελληνικού κράτους».

Διαρκής πρόκληση

Τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου ακολούθησαν πολλά, και ο 19ος αιώνας ήταν για τη νέα Ελλάδα πυκνός σε γεγονότα. Το ίδιο και ο 20ός, στο οποίον περίσσεψαν οι πολιτικές αντιθέσεις και διαμορφώθηκαν στρατόπεδα πολλών ειδών, πολιτικά, ιδεολογικά, πολιτιστικά. «Ο ελληνικός κοινοβουλευτισμός βρίσκεται σε όλη τη διάρκεια της περιόδου 1949-1967 υπό αμφισβήτηση, (...) το μετεμφυλιακό καθεστώς υπήρξε το πρώτο που θέσπισε τον αποκλεισμό μιας μεγάλης μερίδας Ελλήνων πολιτών από την πολιτική ζωή της χώρας». Σήμερα; «Δεν είναι αυτονόητο ότι τα “ευρωπαϊκά επιτεύγματα της Ελλάδας θα διατηρηθούν”», λέει στην τελευταία παράγραφο του επιλόγου ο καθηγητής Κ. Κωστής. «Η κατάκτηση του “ευρωπαϊκού πεπρωμένου” σε καμία περίπτωση δεν μπορεί και δεν θα έπρεπε να θεωρηθεί ως κεκτημένο. Θα αποτελεί στο εξής μια διαρκή πρόκληση για τους Ελληνες».