Όταν η κατακερματισμένη κοινωνία συναντάει τον λαϊκισμό

Του Θάνου Βερέμη, www.protagon.gr, 9.12.11

Η σημερινή κρίση μας αναγκάζει να αναζητήσουμε τις κοινωνικές μας καταβολές και τα εμπόδια που η κοινωνία μας θέτει στον εκσυγχρονισμό. Αν στα συστήματα της δυτικής Ευρώπης αναπτύχθηκε σταδιακά η Κοινωνία των Πολιτών, στην Ελλάδα επιμένει και επανέρχεται με δριμύτητα η Κατακερματισμένη Κοινωνία.  Κατά τον Ernest Gellner η Κοινωνία των Πολιτών «είναι ένα σύνολο μη κυβερνητικών θεσμών, αρκετά ισχυρών ώστε να αντισταθμίζουν το κράτος. Και ενώ δεν το εμποδίζουν να εκπληρώσει τον ρόλο του ως εγγυητής της ειρήνης και διαιτητής σε μεγάλα συμφέροντα, μπορούν ωστόσο να εμποδίζουν το κράτος να εκμηδενίσει την υπόλοιπη κοινωνία». (Η Κοινωνία Πολιτών και οι αντίπαλοί της, Παπαζήσης, 1996, σ. 48). Η κοινωνία των πολιτών αναπτύχθηκε παράλληλα με το συγκεντρωτικό κράτος και συνεισέφερε στη δημιουργία του δημοκρατικού συστήματος, των θεσμών της ισοπολιτείας και του κράτους δικαίου.

  

Ενώ η Κοινωνία Πολιτών περιέχει διαφορετικά ταξικά συμφέροντα αλλά υπακούει στις επιταγές των νόμων, η κατακερματισμένη κοινότητα προκύπτει από κάθετες τομές επί όλων των κοινωνικών στρωμάτων ώστε να δημιουργούνται πολλά ξεχωριστά και αντίπαλα κόμματα. Τα κόμματα αυτά με την κοινωνική του ιεραρχία το καθένα, ανταγωνίζονται για την άλωση του κράτους και τη νομή της εξουσίας. Στο σύστημα αυτό τα κρατικά αξιώματα κατανέμονται με πελατειακά και όχι αξιοκρατικά κριτήρια.

  

Τα πολιτικά κόμματα είναι πολυσυλλεκτικά και απευθύνονται στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό των κομμάτων. Το επιτήδειο κράτος προσαρμόζεται στα αιτήματα της πληθώρας των ομάδων που το πολιορκούν. Η κατακερματισμένη κοινωνία είναι το αποτέλεσμα της αμοιβαίας έλλειψης εμπιστοσύνης ανάμεσα στο κράτος και τους πολίτες στην προνεωτερική οθωμανική κοινότητα.

  

Ο εκσυγχρονιστικός ρόλος των πολιτικών ηγεσιών της Ελλάδας του 19ου και μέρους του 20ου αιώνα οφείλεται στην προέλευσή τους από την προηγμένη διασπορά και την δυτική εκπαίδευση. Καθώς η εισροή των ετεροχθόνων μειώνεται, η ελληνική πολιτική επιστρέφει σε ένα επαρχιακό κύκλωμα.

  

Ο επείσακτος λαϊκισμός του 1980 νομιμοποίησε την κατακερματισμένη κοινωνία. Πρόκειται για αμερικανικό προϊόν που προήλθε από τον πόλεμο κατά των προνομίων του αγγλικού θρόνου και της βρετανικής αριστοκρατίας. Ο μέσος  άνθρωπος του αμερικανικού λαϊκισμού λογοδοτεί στο Θεό και το κοινωνικό σύνολο. Το πρότυπο όμως της ελληνικής εκδοχής του λαϊκισμού είναι ασυδοσία και η περιφρόνηση των κανόνων, συνεπώς και του κράτους δικαίου.

  

Την κατακερματισμένη κοινότητα επέλεξε και η μεταπολιτευτική αριστερά γιατί έτσι και αλλιώς θεωρεί την κοινωνία των πολιτών ταξικό παρακολούθημα του κράτους και ακόμα γιατί ο λαϊκισμός ακυρώνει τους επίλεκτους της κοινωνίας. Το ισχύον κράτος δικαίου εξάλλου αποτελεί για την αριστερά έργο της κρατούσας τάξης. Η έννοια «διαφθορά» δεν έχει ενιαίο περιεχόμενο στην αντίληψη της παραδοσιακής κοινωνίας. Συνήθως σημαίνει αθέτηση άγραφων νόμων συμπεριφοράς έναντι των οικείων και των φίλων. Σπανιότερα συνδέεται με την περιφρόνηση του κράτους δικαίου και την ιδιοποίηση δημοσίων αγαθών. Η παραβατικότητα είναι πάντοτε περισσότερο κατανοητή όταν την διαπράττουν άλλοι.

*Ο Θάνος Βερέμης είναι Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.