Ο ελέφαντας στο δωμάτιο

 Του Αριστείδη Χατζή, www.protagon.gr

Όταν στις 25 Ιανουαρίου ο ΣΥΡΙΖΑ κέρδισε τις εκλογές πολλοί, μέσα και έξω από την Ελλάδα, ανησύχησαν ενώ άλλοι ενθουσιάστηκαν. Ένα αριστερό ριζοσπαστικό κόμμα κερδίζει την εξουσία μέσα στη «νεοφιλελεύθερη» Ευρωζώνη! Επικίνδυνο ή ελπιδοφόρο – ανάλογα με το πώς βλέπει κανείς τα πράγματα. Εγώ πάλι τα βλέπω λίγο διαφορετικά: η Ελλάδα έχει επιτέλους μια κυβέρνηση που της αξίζει, μια κυβέρνηση που θέλει να προστατεύσει τον ελληνικό κρατισμό και καμαρώνει γι’ αυτό. Η Ελλάδα, βλέπετε, ήταν και παραμένει μια χώρα χωρίς πραγματικά ελεύθερη αγορά. Για την ακρίβεια είναι η χώρα που όλες οι σχετικές κατατάξεις την τοποθετούν στην τελευταία θέση της Ευρωπαϊκής Ένωσης – και σε μια από τις τελευταίες στην Ευρώπη [Index of Economic Freedom (2015) 130η στις 178 χώρες, Economic Freedom of the World (2014): 84η στις 152 χώρες, Global Competitiveness Report (2014-5): 81η στις 144, ICC Open Markets Index: 48η στις 75 χώρες]. Τοποθετείται μάλιστα κοντά σε εκείνες τις χώρες που το μοντέλο της οικονομικής οργάνωσής τους είναι ο παρεοκρατικός καπιταλισμός (crony capitalism), δηλαδή μία αναβίωση του κορπορατιστικού μοντέλου με λίγο μεγαλύτερη δόση διαφθοράς. Ρωσία, Λευκορωσία, Ουκρανία, Μολδαβία και Ελλάδα. Αυτή είναι η γειτονιά μας. Θα μου πείτε, «μα εγώ έχω ακούσει ότι η Ελλάδα είναι ο παράδεισος του νεοφιλελευθερισμού». Εάν ο νεοφιλελευθερισμός ταυτίζεται με τις κλειστές αγορές, τότε, ναι, η Ελλάδα είναι νεοφιλελεύθερη. Βέβαια, συνήθως, όσοι χρησιμοποιούν το σκιάχτρο του «νεοφιλελευθερισμού» (μια έννοια επιστημονικά προβληματική έτσι κι αλλιώς) προσπαθούν ουσιαστικά να σας αποπροσανατολίσουν. Το ξεχείλωμα της έννοιας είναι φανερό ιδίως όταν χρησιμοποιείται για την περίπτωση της Ελλάδας, δηλαδή μιας χώρας χωρίς ελεύθερη αγορά.

Αν πάλι θεωρείτε ότι υπερβάλλω, ότι η Ελλάδα έχει αρκετά ανοικτή αγορά, ότι οι διεθνείς κατατάξεις δεν σας πείθουν και εν πάση περιπτώσει η χώρα μας σας φαίνεται να λειτουργεί με τον ίδιο περίπου τρόπο που λειτουργούν οι υπόλοιπες καπιταλιστικές οικονομίες τότε, λυπάμαι, αλλά πάσχετε από μιθριδατισμό. Έχετε δηλαδή συνηθίσει να ζείτε μέσα σε μια κοινωνία που έχει τόσους πολλούς και πολύπλοκους περιορισμούς που έχουν γίνει πια για εσάς αόρατοι και δεν σας ενοχλούν. Μάθατε απλά να ζείτε με λιγότερες επιλογές.

Εάν πάλι συμφωνείτε μαζί μου, εάν οι διεθνείς κατατάξεις δεν αποτελούν για εσάς μέρος μιας παγκόσμιας συνωμοσίας καθυπόταξης του Ελληνισμού, εάν βλέπετε κι εσείς ό,τι βλέπουν όλοι όσοι γνωρίζουν πώς λειτουργεί η ελληνική οικονομία, τότε θα πρέπει να έχετε απελπιστεί τουλάχιστον όσο κι εγώ. Διότι όσο παραμένουμε στον πάτο της οικονομικής ελευθερίας η ανάπτυξη δεν θα έρθει ποτέ. Είναι ο ελέφαντας μέσα στο δωμάτιο που κάνουμε πως δεν τον βλέπουμε.

Διότι η ανάπτυξη, ο πλούτος, η καινοτομία, η επιχειρηματικότητα, χρειάζονται ελεύθερες αγορές. Οι πόροι και η γεωγραφία μετράνε, αλλά χωρίς αγορές μπορούν μόνο να υποστηρίξουν μια στρεβλή ανάπτυξη με ημερομηνία λήξης. Αυτή είναι η περίπτωση της Ελλάδας.

Σύμφωνα με τον μεγάλο θεσμικό οικονομολόγο Daron Acemoglu, χώρες όπως η Ελλάδα έχουν πέσει σ’ αυτό που ονομάζει «θεσμική παγίδα του μεσαίου εισοδήματος» (middle income institutional trap) γιατί πλήττει κυρίως κράτη που έχουν επιτύχει ένα ικανοποιητικό κατά κεφαλήν εισόδημα μετά από μια περίοδο, υψηλής ορισμένες φορές, ανάπτυξης που βασίστηκε όμως σε ένα κορπορατιστικό μοντέλο με ισχυρά κρατικοδίαιτα μονοπώλια και ολιγοπώλια, με εισαγωγή τεχνολογίας και ανύπαρκτη καινοτομία, έμφαση στην εσωτερική αγορά και ελάχιστες εξαγωγές. Η κλειστή αυτή οικονομία σχεδόν πάντα συνοδεύεται από υψηλούς δείκτες ανισότητας. Η ανισότητα δημιουργεί βέβαια μεγάλη ανάγκη (και ζήτηση) για αναδιανομή που την ικανοποιεί όμως ένα πελατειακό σύστημα που κυρίως προστατεύει ορισμένες ισχυρές ομάδες πίεσης και όποια/ον εργάζεται με οποιονδήποτε τρόπο για το κράτος.

Μέχρι ένα σημείο η ανάπτυξη και η αναδιανομή που πετυχαίνει το πελατειακό σύστημα κρατά ικανοποιημένη την κοινωνία. Φτάνει όμως στα όριά του: σε μια ισορροπία τρόμου και ταυτόχρονα αποχαύνωσης. Αν παραμείνει ακίνητο, το σύστημα θα καταρρεύσει. Αλλά δεν μπορεί να εξελιχθεί γιατί οι ισχυρές ομάδες πίεσης (όσες/οι ωφελούνται από τις κλειστές αγορές και τους κακούς θεσμούς), δεν επιτρέπουν τις μεταρρυθμίσεις, εμποδίζουν την είσοδο σε νέες επιχειρήσεις, δημιουργούν αντικίνητρα για την καινοτομία, συνεχίζουν να πιέζουν για να διαιωνιστεί το σύστημα που επιβραβεύει την προσοδοθηρία, την αναδιανομή υπέρ των ισχυρών ομάδων πίεσης και την κρατική παρέμβαση προς όφελος των πολιτικά διαπλεκόμενων.

Η θεσμική αυτή παγίδα είναι εξαιρετικά επικίνδυνη όπως το παράδειγμα της Ελλάδας αποδεικνύει. Διότι η χώρα μας αποτελεί ένα από τα καλύτερα παραδείγματα θεσμικής παγίδευσης: δεν διαθέτει ελεύθερη ανταγωνιστική αγορά, ούτε καλής ποιότητας θεσμούς. Κατόρθωσε να αναπτυχθεί στρεβλά και όταν αυτή η ανάπτυξη έφτασε στα όρια της (με θρυαλλίδες την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 και την ευρωπαϊκή κρίση κρατικού χρέους του 2010) οι ελληνικές κυβερνήσεις έδειξαν πρωτοφανή απροθυμία να υιοθετήσουν και να εφαρμόσουν τις απαραίτητες και επείγουσες δομικές μεταρρυθμίσεις.

Το απαράδεκτο επιχείρημα που χρησιμοποιείται ακόμα και από ανθρώπους που υποτίθεται ότι γνωρίζουν είναι ότι «οι μεταρρυθμίσεις και το άνοιγμα των αγορών σ’ αυτή τη φάση θα επιδεινώσει την ύφεση». Μας λένε δηλαδή ότι οι μεταρρυθμίσεις θα έχουν κόστος. Δεν μας λένε όμως ότι το κόστος θα αναλάβουν κυρίως όσοι παρέμειναν προστατευμένοι, περισσότερο ή λιγότερο τα τελευταία πέντε χρόνια, δηλαδή οι εκλογικοί τους πελάτες.

Ξεχνούν επίσης να μας πουν ποιο ήταν και ποιο συνεχίζει να είναι το κόστος του status-quo. Κάθε μέρα που περνάει χωρίς να ξεκινούν οι μεταρρυθμίσεις είναι χαμένη για εμάς και καταστροφική για τα παιδιά μας. Αλλά αυτό δεν θα το ακούσετε από τους επαγγελματίες αντιμεταρρυθμιστές. Η δουλειά τους είναι να σας αποσπούν την προσοχή φοβίζοντάς σας με σκιάχτρα.

* Ο Αριστείδης Χατζής είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.