Τι οφείλουμε στην 3η του Σεπτέμβρη Κέρδη και απώλειες από τη διακυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ

Του Γιώργου Σιακαντάρη, ΝΕΑ

Η ίδρυση του ΠΑΣΟΚ αποτέλεσε μια ρήξη και μια τομή στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας. Το ΠΑΣΟΚ, σύμφωνα με πολλές επιστημονικές αναλύσεις, συνέθεσε πρόσωπα και ιδέες από τους χώρους του Κέντρου και της Αριστεράς της προδικτατορικής περιόδου υπό την ηγεσία του ιδρυτή του Ανδρέα Παπανδρέου, δημιουργώντας ένα ριζικά νέο σχήμα και το πρώτο, ουσιαστικά, μαζικό κόμμα στην ελληνική ιστορία. Κατά τη γνώμη μου, όμως, ήταν και το πρώτο αστικό μαζικό κόμμα της χώρας. Ας τα πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά Η ίδρυση του ΠΑΣΟΚ στις 3 Σεπτεμβρίου 1974 και η ανάδειξή του σε κυβερνών κόμμα το 1981 έφερε στην εξουσία έναν καινοφανή και σύνθετο συνασπισμό εξουσίας. Καινοφανής γιατί πρώτη φορά στη μεταπολεμική Ελλάδα κάποιος αναλάμβανε να υποστηρίξει την ηττημένη στον Εμφύλιο Ελλάδα και σύνθετο γιατί ταυτόχρονα εξέφραζε και την ανάγκη ανάδυσης των εξαρθρωμένων ή ανύπαρκτων μεσαίων στρωμάτων (μη προνομιούχοι), τα οποία στην ουσία αποτελούν και τον «τροφοδότη λογαριασμό» της αστικής τάξης. Δεν είναι αυτά η αστική τάξη, αλλά η ύπαρξή τους τροφοδοτεί και ανανεώνει την αστική τάξη. Η απουσία της αστικής κοινωνίας αποτελεί το κλειδί για να κατανοήσει κανείς τι ήταν το ΠΑΣΟΚ, τι προσπάθησε να εκφράσει, πού πέτυχε, πού και γιατί απέτυχε. Τα αιτήματα για λαϊκή κυριαρχία, εθνική ανεξαρτησία και κοινωνική δικαιοσύνη ήταν η πρώτη σελίδα ενός βιβλίου που αφορά κάθε αστικό εκσυγχρονισμό.
Η κυρίαρχη αντίληψη για τον χαρακτήρα του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού (Γ. Μαυρογορδάτος, Κ. Τσουκαλάς. Ν. Μουζέλης) μιλάει για ένα σύστημα κρατικίστικου και πελατειακού συντεχνιασμού, το οποίο συνδυάζει έως και σήμερα «ένα διογκωμένο ελληνικό κράτος με μια αδύναμη κοινωνία των πολιτών». Στο πλαίσιο αυτής της ερμηνείας τα τέσσερα μεγάλα δεινά αυτού του τόπου, τα οποία και επιδείνωσε η διακυβέρνηση της χώρας από το ΠΑΣΟΚ, ήταν ο κρατισμός, οι πελατειακές σχέσεις, η κομματοκρατία και η αδύναμη κοινωνία των πολιτών.

Κανείς δεν μπορεί στα σοβαρά να αρνηθεί ότι τα δύο πρώτα (κρατισμός και πελατειακές σχέσεις) είναι σημαντικά στοιχεία ολόκληρης της ιστορίας του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Αν όμως διαβάσουμε την εκπληκτική έρευνα του Χ. Χατζηϊωσήφ (Η Γηραιά Σελήνη. Η βιομηχανία στην Ελλάδα 1830-1940, Θεμέλιο) θα δούμε εκεί τις αιτίες για την ανάπτυξη του κρατισμού και των πελατειακών σχέσεων. Η καχεξία της ελληνικής ιδιωτικής οικονομίας, αλλά και η παντελής απουσία δομών πρόνοιας στο ελληνικό κράτος, δομές πρόνοιας που δεν υπάρχουν μόνο για να στηρίζουν τους αδύναμους, αλλά για να μπορούν πάνω τους να στηριχτούν οι μεσαίοι για να γίνουν δυνατοί (αστοί), αποτελούν τις αιτίες πάνω στις οποίες στηρίχτηκαν τα φαινόμενα του κρατισμού και των πελατειακών σχέσεων. Το αναποτελεσματικό, όχι το διογκωμένο, κράτος είναι απόρροια του γεγονότος ότι οι υπαρκτοί αστικοί θεσμοί δεν μπόρεσαν να στηριχθούν σʼ ένα εδραίο αστικό ήθος και μια αναπτυγμένη αστική βάση.

Πολλοί επιστήμονες (Δ. Γράβαρης, Κ. Λάβδας, Χρ. Ιορδάνογλου) υποστηρίζουν ότι δεν είναι «το μεγάλο και διογκωμένο κράτος» ο υπεύθυνος για την κρίση. Αυτό που ευθύνεται είναι το μη ανταγωνιστικό κράτος. Αυτό που εκτεινόταν σε τομείς που δεν χρειαζόταν, αυτό που διογκώθηκε για να διασώσει χρεοκοπημένες επιχειρήσεις και τέλος αυτό που λειτούργησε ως χοάνη απορρόφησης της ανεργίας, την οποία δεν μπορούσε να απορροφήσει η ιδιωτική παραγωγική βάση, το κράτος - βιομήχανος δηλαδή.

Επίσης θεωρώ μύθο την κυριαρχία των δήθεν πανίσχυρων κομμάτων. Τα κόμματα είναι ισχυρά όπου υπάρχουν κοινωνικές και ταξικές βάσεις που τα στηρίζουν. Στην Ελλάδα η απουσία τέτοιων βάσεων δημιούργησε κόμματα εξαρτημένα από τις συντεχνίες και όχι το αντίθετο. Τέλος, το μόνο σίγουρο είναι πως η Ελλάδα δεν πάσχει από την απουσία ισχυρής κοινωνίας των πολιτών. Αυτή όποτε «χρειάστηκε», εμφανίστηκε και μάλιστα ως πανίσχυρη συνιστώσα των πολιτικών εξελίξεων. Ενδεικτικά να αναφέρω μερικές κορυφαίες στιγμές της: την εξέγερση της κοινωνίας στο Μακεδονικό, στο Ασφαλιστικό Γιαννίτση και στις ταυτότητες. Κοινωνία των πολιτών στην Ελλάδα υπάρχει και είναι πολύ ισχυρή, μόνο που είναι αντιδραστική έναντι οποιασδήποτε προσπάθειας αστικού εκσυγχρονισμού.

Μα θα ρωτήσει κανείς πού είναι το ΠΑΣΟΚ της 3ης του Σεπτέμβρη σε όλα αυτά; Το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου προσπάθησε - με λάθος μέσα - από την πρώτη στιγμή να διαμορφώσει συνθήκες εκσυγχρονισμού στηρίζοντας διαδικασίες παραγωγής μιας «νέας» αστικής τάξης και κοινωνίας. Το τρίπτυχο της ιδρυτικής του διακήρυξης - εθνική ανεξαρτησία, λαϊκή κυριαρχία, κοινωνική δικαιοσύνη - είναι έκφραση εξαστισμού και όχι ριζοσπαστικότητας. Αυτό και όχι μόνο η βούληση των μελών του να παραμείνουν στην εξουσία έφερε στην κορυφή του Κινήματος τον Σημίτη και το ανανεωμένο αίτημα εκσυγχρονισμού.

Αν λοιπόν ο κρατισμός και οι πελατειακές σχέσεις είναι απόρροια ταξικών ιστορικών απουσιών, τότε το ΠΑΣΟΚ προσπάθησε με μέσα τον κρατισμό και τις πελατειακές σχέσεις να δημιουργήσει την απούσα αστική τάξη (νέα τζάκια και μετά οι εθνικοί πρωταθλητές) και το συνάδον με αυτές τις εξελίξεις κράτος πρόνοιας. Η αποτυχία του οφείλεται στα μέσα που χρησιμοποίησε και στην υποτίμηση του φιλελευθερισμού ως κεντρικής συνιστώσας κάθε σοσιαλδημοκρατικής πρότασης. Η επιτυχία του, στο ότι έθεσε το ζήτημα.

Το σημερινό ΠΑΣΟΚ συρρικνώνεται, γιατί λόγω των μέσων που χρησιμοποίησε απέτυχε η προσπάθεια εξαστισμού της κοινωνίας. Δεν είναι υπεύθυνο μόνο το Μνημόνιο για αυτήν του τη συρρίκνωση. Πιστεύω ότι σε σχέση με το Μνημόνιο το ΠΑΣΟΚ πήρε υπεύθυνη στάση, που συνάδει και με τους πραγματικούς γενετικούς του κώδικες. Η εφαρμογή του Μνημονίου ήταν αναγκαία, γιατί οι εναλλακτικές λύσεις ήταν πολύ χειρότερες. Αυτό όμως δεν μπορούσε να είναι και ένα κεντροαριστερό σχέδιο. Κάτι τέτοιο μπορούσε να γίνει αποδεκτό μόνο από μια ασπόνδυλη ταξικά Κεντροαριστερά, εκφραστή απολίτικων ενδιάμεσων πόλων, όπως υποστήριξε η ηγεσία του και οι συνεργαζόμενοι με αυτήν από μια στιγμή και ύστερα. Κάτι που σήμερα επανεξετάζεται.

Αυτό όμως θα είναι η συνέχεια της ιστορίας. Αν είναι.

Ο Γιώργος Σιακαντάρης είναι κοινωνιολόγος, συγγραφέας