In memoriam

Του Σταύρου Τσακυράκη, ΝΕΑ  24.8.2013

Με κάποια απόσταση από τον θάνατο του Λεωνίδα Κύρκου θα ήθελα να εξηγήσω για ποιον λόγο τον εκτιμώ βαθιά, γιατί τον θεωρώ όχι απλώς ως τον σπουδαιότερο πολιτικό της Αριστεράς (αυτό δεν θέλει δα και πολύ ρώτημα) αλλά ως μία από τις πιο σημαντικές πολιτικές μορφές της σύγχρονης Ελλάδας. Δεν θα αναφερθώ στην προσωπικότητά του. Είναι γνωστό ότι διέθετε πολλά χαρίσματα τα οποία γοήτευσαν πολλούς ανθρώπους, πολύ περισσότερους από όσους κατά καιρούς τον ψήφισαν. Εδώ ο Λεωνίδας Κύρκος με ενδιαφέρει αποκλειστικά ως πολιτικός, με ενδιαφέρει να εξετάσω ποιες από τις πολιτικές ιδέες που πρότεινε στην κοινωνία παραμένουν ισχυρές και άξιες θαυμασμού. Η πρώτη πηγαίνει πίσω στα χρόνια της δικτατορίας και αφορούσε τον προβληματισμό για το πώς μπορεί να πέσει η χούντα. Ο Κύρκος, πιστεύοντας ότι αυτό μπορούσε να γίνει αν οι πολίτες έβρισκαν διέξοδο για συλλογική πολιτική δράση, θεώρησε τη «φιλελευθεροποίηση» που επιχείρησε η δικτατορία ως μεγάλη ευκαιρία και πρότεινε να την εκμεταλλευθούν οι αντιδικτατορικές δυνάμεις παίρνοντας μέρος στις εκλογές που σχεδίαζε το καθεστώς. Η ορθή πολιτική σύλληψη μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: όταν ένα αυταρχικό καθεστώς υπό την πίεση των αδιεξόδων που αντιμετωπίζει επιχειρεί να μπει σε μια διαδικασία φιλελευθεροποίησης, ανοίγει μια προοπτική που μετά είναι πολύ δύσκολο να ελέγξει. Οι δυνάμεις που έρχονται στο προσκήνιο αποκτούν μια τέτοια δυναμική που προδιαγράφει το τέλος του δικτατορικού καθεστώτος.

Στην Ελλάδα δεν συνέβη κάτι τέτοιο. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου ήρθε πολύ νωρίς και ανέκοψε αυτή την πορεία «φιλελευθεροποίησης» προτού προλάβουν οι πολίτες και οι πολιτικές δυνάμεις να οργανωθούν και να αποκτήσουν δύναμη. Το καθεστώς ξανάσφιξε τα λουριά μέχρι να καταρρεύσει, αργότερα, από την κρίση που δημιούργησε στην Κύπρο. Η ιδέα όμως του Κύρκου ήταν ορθή και επιβεβαιώθηκε με όσα συνέβησαν σε άλλες χώρες. Η φιλελευθεροποίηση, π.χ., των καθεστώτων του Χόνεκερ ή του Πινοτσέτ κατέληξαν στο σάρωμά τους.

Μετά την πτώση της δικτατορίας ο Λεωνίδας Κύρκος πρότεινε σε όλες τις πολιτικές δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένης της Νέας Δημοκρατίας, συμφωνία πάνω στους γενικούς όρους διεξαγωγής του δημοκρατικού πολιτικού παιχνιδιού. Η πολιτική της εθνικής αντιδικτατορικής δημοκρατικής ενότητας («Στόχοι του Εθνους») αποτελούσε πρόταση ουσιαστικής επανίδρυσης της Ελληνικής Δημοκρατίας έπειτα από τους εμφύλιους σπαραγμούς και τις δικτατορίες. Εξέφραζε την ορθή ιδέα ότι το γενικό δημοκρατικό πλαίσιο χρειάζεται τη δεδηλωμένη συναίνεση των βασικών πολιτικών δυνάμεων της χώρας. Ο συνειρμός με την έννοια της «επάλληλης συναίνεσης» του John Rawls (overlapping consensus) φωτίζει το βάθος αυτής της ιδέας.

Η τρίτη μεγάλη ιδέα, η ένταξη στην ευρωπαϊκή κοινότητα, μοιάζει σήμερα αυτονόητη. Με σύσσωμη, όμως, την αντιπολίτευση να κραυγάζει «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο» η υποστήριξη της ένταξης από τον Λεωνίδα Κύρκο είχε ιδιαίτερη αξία. Μια μεγάλης σημασίας και ορθή εθνική επιλογή δεν αποφασίστηκε μόνο από τη συντηρητική παράταξη αλλά είχε τη συναίνεση ενός, έστω μικρού, τμήματος της Αριστεράς, που έτσι αποδείκνυε έμπρακτα τον ρόλο της ως εθνική δύναμη.

Τέλος, ο Λεωνίδας Κύρκος, με την ίδρυση της Ελληνικής Αριστεράς, εγκατέλειψε την κομμουνιστική ονομασία προτού ακόμη καταρρεύσει με πάταγο ο υπαρκτός κομμουνισμός. Σε αυτό πρόλαβε ακόμη και τον «μεγάλο αιρετικό του κομμουνιστικού κινήματος», το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα, το οποίο χρειάστηκε την πτώση του Τείχους για να αλλάξει το όνομά του. Κάποιοι υποστήριξαν ότι η αλλαγή ονόματος υπαγορεύθηκε από τη επιθυμία του να συνεργαστεί με το ΚΚΕ που, ως γνωστόν, απαιτούσε αποκλειστικότητα στα παραφερνάλια του κομμουνισμού. Αλλά ακόμη και αν αυτός ήταν ο λόγος, δεν αλλάζει η σημασία της εγκατάλειψης της μάχης για τα σφυροδρέπανα, η οποία εκ των πραγμάτων σήμαινε απόσταση από τον κομμουνισμό.

Βεβαίως δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Λεωνίδας Κύρκος ανήκε στο κομμουνιστικό κίνημα. Δεν είναι οι φυλακές, οι εξορίες, η καταδίκη σε θάνατο που υποχρεωτικά τον τοποθετούν εκεί, αλλά το γεγονός ότι η όλη συγκρότησή του βασιζόταν πάνω στη μαρξιστική κοινωνική θεωρία. Είχε όμως την παιδεία που του επέτρεπε να αναπτύσσει την κριτική σκέψη, και έτσι ήταν απόλυτα φυσιολογικό να συνταχθεί με ό,τι καλύτερο είχε να παρουσιάσει το κομμουνιστικό κίνημα, τον ευρωκομμουνισμό. Αυτή η κριτική σκέψη τον έκανε να αντιληφθεί ότι η Ιστορία εξέδωσε την ετυμηγορία της και προς το τέλος της ζωής του παραδέχθηκε ότι τρόμαζε με τη σκέψη τού τι θα μπορούσε να συμβεί αν οι κομμουνιστές κέρδιζαν τον Εμφύλιο.

Η λαϊκή σοφία αναγνωρίζει τον Λεωνίδα Κύρκο ως έναν συμπαθή και ακέραιο άνθρωπο αλλά τον θεωρεί αποτυχημένο πολιτικό, αφού οι ιδέες του δεν βρήκαν ποτέ μεγάλη απήχηση. Αντίθετα, ακόμη κι αυτές που ανέφερα αντιμετωπίζονταν με αναθέματα και αφορισμούς. Σήμερα, που τα πολιτικά αδιέξοδα είναι εμφανή, ίσως είναι καιρός να αναστοχαστούμε κάποιες από τις ιδέες του και να του αποδώσουμε τα πολιτικά εύσημα που του αξίζουν.