Ντομένικο Λοζούρντο: Επιστρέφοντας στην πάλη των τάξεων

Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συντακτών

Ο Ντομένικο Λοζούρντο είναι καθηγητής Ιστορίας της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Ουρμπίνο. Είναι επίσης πρόεδρος της Διεθνούς Εταιρείας Διαλεκτικής Φιλοσοφίας Societas Hegeliana. Στη γλώσσα μας κυκλοφορεί το βιβλίο του «Η γλώσσα της αυτοκρατορίας» (Α/συνέχεια, 2010). Η ακόλουθη συνέντευξη του Ντομένικο Λοζούρντο δόθηκε με αφορμή την έκδοση του τελευταίου βιβλίου του «La lotta di classe? Una storia politica e filosofica» (Laterza, 2013) και δημοσιεύτηκε στην περιοδική επιθεώρηση Critica liberale.

- Καθηγητή Λοζούρντο, εξηγήστε μας αυτήν την ιδέα ενός βιβλίου για την πάλη των τάξεων, μιαν έννοια που από πολλούς θεωρείται ξεπερασμένη. 

- Ενώ η οικονομική κρίση μαίνεται, πυκνώνουν τα δοκίμια που μιλούν για «επιστροφή της πάλης των τάξεων». Ηταν μια έννοια που είχε εξαφανιστεί; Στην πραγματικότητα, οι διανοούμενοι και οι πολιτικοί που διακήρυτταν την παρακμή της μαρξικής θεωρίας της ταξικής πάλης διέπρατταν ένα διπλό λάθος. Από τη μια μεριά εξωράιζαν την πραγματικότητα του καπιταλισμού.

Στη δεκαετία του 1950, ο Ραλφ Ντάρεντορφ υποστήριζε ότι συντελούνταν μια «εξάλειψη των κοινωνικών διαφορών» και ότι οι μικρές διαφορές που υπήρχαν ήταν μόνον το αποτέλεσμα του προτερήματος της εκπαίδευσης. Ωστόσο, αρκούσε να διαβάσει κανείς τον αμερικανικό Τύπο για να αντιληφθεί ότι ακόμα και στη χώρα-οδηγό της Δύσης υπήρχαν φοβεροί θύλακες μιας αθλιότητας που μεταβιβαζόταν κληρονομικά από τη μια γενιά στην άλλη. Ακόμα πιο σοβαρό ήταν το δεύτερο λάθος, που ήταν θεωρητικού κυρίως χαρακτήρα. Ηταν τα χρόνια στα οποία αναπτυσσόταν η αντιαποικιοκρατική επανάσταση στο Βιετνάμ, στην Κούβα, στον Τρίτο Κόσμο. Στις ΗΠΑ οι μαύροι πάλευαν για να θέσουν τέρμα στη λευκή επικυριαρχία, στο σύστημα του διαχωρισμού, της ρατσιστικής διάκρισης και καταπίεσης. Οι θεωρητικοί της υπέρβασης της ταξικής πάλης ήταν τυφλοί μπροστά στους σκληρούς ταξικούς αγώνες που διεξάγονταν μπροστά στα μάτια τους.

- Αν καταλαβαίνω καλά, εσείς διευρύνετε πολύ το νόημα της έκφρασης «πάλη των τάξεων», εγγράφοντας στο εσωτερικό της μια μεγαλύτερη γκάμα προβλημάτων;

- Ναι. Ο Μαρξ και ο Ενγκελς στρέφουν την προσοχή τους όχι μόνον στην εκμετάλλευση που συντελείται στο πλαίσιο μιας μόνο χώρας, αλλά και στην «εκμετάλλευση ενός έθνους από ένα άλλο έθνος». Και σε αυτήν τη δεύτερη περίπτωση έχουμε να κάνουμε με πάλη των τάξεων. Στην Ιρλανδία, όπου οι Αγγλοι άποικοι εκμεταλλεύονταν συστηματικά τους χωρικούς, το «κοινωνικό ζήτημα» έπαιρνε τη μορφή του «εθνικού ζητήματος» και η πάλη για την εθνική απελευθέρωση του ιρλανδικού λαού δεν ήταν απλώς ταξική πάλη, αλλά ήταν ταξική πάλη με ιδιαίτερη σημασία: στις αποικίες πράγματι –παρατηρεί ο Μαρξ- η «εγγενής βαρβαρότητα του αστικού πολιτισμού» αποκαλύπτει όλο τον αποκρουστικό της χαρακτήρα.

- Μπορείτε να μας εξηγήσετε καλύτερα την ιστορικοφιλοσοφική γένεση αυτής της ερμηνείας της πάλης των τάξεων;

- Η κουλτούρα του 19ου αιώνα κλήθηκε να απαντήσει σε τρεις θεωρητικές προκλήσεις. Σε ένα πρώτο επίπεδο, με ποιον τρόπο μπορούσε να εξηγηθεί η ασυγκράτητη πορεία της Δύσης, η οποία με την αποικιοκρατική της επέκταση καθυπέτασσε ολόκληρο τον πλανήτη, υπερνικώντας ακόμα και χώρες με αρχαιότατους πολιτισμούς, όπως η Κίνα; Ενώ θριάμβευε σε διεθνές επίπεδο, η Δύση έβλεπε ότι απειλείται στο εσωτερικό της από την εξέγερση λαϊκών μαζών, που για πρώτη φορά εισέβαλλαν στη σκηνή της ιστορίας. Ποιες ήταν λοιπόν οι αιτίες αυτού του πρωτόγνωρου και ανησυχητικού φαινομένου; Σε ένα τρίτο επίπεδο, η Δύση παρουσίαζε μια εικόνα αρκετά διαφοροποιημένη από χώρα σε χώρα. Αν στην Αγγλία και στις Ηνωμένες Πολιτείες συντελούνταν μια βαθμιαία και ειρηνική εξέλιξη προς μια εύτακτη ελευθερία, εντελώς διαφορετική ήταν η περίπτωση της Γαλλίας. Εκεί την επανάσταση τη διαδέχθηκε η αντεπανάσταση, που σαρώθηκε με τη σειρά της από μια νέα επανάσταση. Με αφετηρία το 1789, τα πιο διαφορετικά πολιτικά καθεστώτα (απόλυτη μοναρχία, συνταγματική μοναρχία, ιακωβίνικος τρόμος, ναπολεόντεια στρατιωτική δικτατορία, αυτοκρατορία, δημοκρατικό πολίτευμα, βοναπαρτισμός) διαδέχονταν το ένα το άλλο, χωρίς να υλοποιείται ποτέ η εύτακτη ελευθερία. Ποια ήταν λοιπόν η κατάρα που βάραινε πάνω στη Γαλλία; Και στις τρεις αυτές θεωρητικές προκλήσεις η κυρίαρχη κουλτούρα του 19ου αιώνα απαντούσε παραπέμποντας λιγότερο ή περισσότερο καθαρά στη «φύση».

Για να το πούμε με τα λόγια του Ντισραέλι, η φυλή «είναι το κλειδί της ιστορίας» και «όλα είναι φυλή και δεν υπάρχει άλλη αλήθεια», ενώ αυτό που ορίζει μια φυλή «είναι μόνον ένα πράγμα, το αίμα». Αυτή ήταν και η γνώμη του Γκομπινό. Εξηγούσαν έτσι τον θρίαμβο της Δύσης, δηλαδή της ανώτερης λευκής και άριας φυλής, την εξέγερση εκείνων των «βάρβαρων» και «άγριων» που ήταν οι εργάτες, τις αδιάκοπες ταραχές μιας χώρας όπως η Γαλλία, η οποία κλυδωνιζόταν εξαιτίας της φυλετικής επιμιξίας. Αλλοτε η φύση στην οποία παρέπεμπαν είχε ένα ηπιότερο νόημα. Για τον Τοκβίλ δεν υπήρχαν αμφιβολίες: ο θρίαμβος της «ευρωπαϊκής φυλής» πάνω σε «όλες τις άλλες φυλές» ήταν θέλημα της Θείας Πρόνοιας.

Η πιο εύτακτη εξέλιξη της Αγγλίας και των Ηνωμένων Πολιτειών ήταν η απόδειξη του πιο ισχυρού ηθικού αισθήματος και πρακτικού πνεύματος των Αγγλοσαξόνων σε σχέση με τους Γάλλους. Αυτοί οι τελευταίοι αναστατώνονταν από την επαναστατική τρέλα, δηλαδή από έναν «ιό νέου και άγνωστου είδους». Οπως βλέπουμε, το φυλετικό παράδειγμα με τη στενή του έννοια (που ήταν προσφιλές στον Γκομπινό και στον Ντισραέλι) έτεινε να αντικατασταθεί από το εθνολογικό-φυλετικό και από το ψυχοπαθολογικό παράδειγμα. Παρέμενε σταθερή η παραπομπή σε μια λιγότερο ή περισσότερο φανταστική «φύση» και η εγκατάλειψη του πεδίου της ιστορίας. Παλεύοντας ενάντια σε αυτήν τη θεώρηση, ο Μαρξ και ο Ενγκελς επεξεργάστηκαν τη θεωρία της πάλης των τάξεων.

Η θριαμβευτική πορεία της Δύσης δεν εξηγούνταν ούτε με τη φυλετική ιεραρχία ούτε με τα σχέδια της Θείας Πρόνοιας. Αυτή εξέφραζε τον επεκτατισμό της βιομηχανικής αστικής τάξης και την τάση της να δημιουργήσει την «παγκόσμια αγορά», εκμεταλλευόμενη τους λαούς και τις πιο αδύναμες και καθυστερημένες χώρες. Οι πρωταγωνιστές των λαϊκών εξεγέρσεων στη Δύση δεν ήταν ούτε βάρβαροι ούτε τρελοί. Ηταν κυρίως οι προλετάριοι, οι οποίοι, εξαιτίας της βιομηχανικής ανάπτυξης, γίνονταν όλο και περισσότεροι και αποκτούσαν μια πιο ώριμη ταξική συνείδηση.

Σε μια χώρα όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η κοινωνική σύγκρουση αστικής τάξης και προλεταριάτου ήταν λιγότερο οξεία, αλλά μόνον επειδή ο ξεριζωμός και η εκτόπιση των ιθαγενών επέτρεπε τον μετασχηματισμό ενός σημαντικού τμήματος των προλετάριων σε ιδιοκτήτες γης, ενώ η υποδούλωση των μαύρων καθιστούσε δυνατό τον αυστηρό έλεγχο των «επικίνδυνων τάξεων». Ολα αυτά όμως δεν έχουν καμία σχέση με ένα υποτιθέμενο ανώτερο ηθικό αίσθημα και πρακτικό πνεύμα των Αμερικανών, όπως επιβεβαιώθηκε από τον αιματηρότατο εμφύλιο πόλεμο, στη διάρκεια του οποίου (στα 1861-65) συγκρούστηκε η βιομηχανική αστική τάξη του Βορρά με τη γαιοκτητική και δουλοκτητική αριστοκρατία του Νότου. Για να κατανοήσουμε την ιστορική εξέλιξη, χρειάζεται να στραφούμε στην ιστορία και στην πάλη των τάξεων και μάλιστα στους «ταξικούς αγώνες», που παίρνουν πολλαπλές και ποικίλες μορφές, συνδέονται μεταξύ τους με τρόπο ιδιαίτερο και προσδίδουν μια πάντοτε διαφορετική μορφή στις διάφορες ιστορικές καταστάσεις (…).